Adam Grobler: Cała prawda i tylko prawda

Do rabina przyszło dwóch żydów, aby rozsądził ich spór. Wysłuchał rabin jednego i rzekł: „Masz rację”. Wysłuchał drugiego i rzekł: „Masz rację”. Wtrącił się trzeci: „Rebe, nie może być tak, że jeden i drugi ma rację”. „Ty też masz rację” – rzekł rabin.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2016 nr 3 (9), s. 9–11. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Relatywizm contra absolutyzm

Przyznając rację obu stronom sporu, rabin stanął na stanowisku relatywizmu. Głosi ono, że to, co jest dla jednego prawdą lub dobrem, dla drugiego może być fałszem lub złem, i na odwrót. Kwestię dobra i zła zostawmy na boku, zajmijmy się prawdą. Relatywizm ma ten urok, że nikomu nie wytyka błędów, każdemu przyznaje nieomylny rozum. Niemniej kiedy wszyscy są jednakowo kompetentni, nie ma komu rozstrzygnąć ewentualnej różnicy zdań. A przynajmniej rozsądzić na gruncie rozumu. Gdy zaś argumenty nie mają swej siły, pozostaje nam jedynie siła pięści. Niechętny bijatyce świadek rozprawy przed rabinem opowiada się po stronie absolutyzmu: prawda jest jedna – leży zatem co najwyżej po jednej stronie.

Absolutysta często atakuje relatywizm ulubioną bronią filozofów – sprowadzaniem stanowiska przeciwnika do absurdu. Skoro głosi on, że nie ma prawdy absolutnej, to i jego pogląd nie jest absolutnie prawdziwy. Pogląd przeciwny zaś jest równie prawdziwy. Wbrew przeważającej opinii uważam, że to rozumowanie nie jest skuteczne. Relatywista bowiem, na przykład Peter Unger, chętnie się zgodzi z remisowym rozstrzygnięciem kontrowersji. Według niego relatywizm w starciu z absolutyzmem gra na remis. Czemu zresztą nasz rabin przytaknął.

Prawda

Absolutyzm potrzebuje zatem mocniej okopać się na swoich pozycjach. Czyni to zazwyczaj, rozwijając określoną teorię prawdy. Weźmy pod uwagę najbardziej klasyczną z nich, z braku miejsca pomijając pozostałe. Tzw. korespondencyjna teoria prawdy głosi, że zdanie jest prawdziwe, jeśli koresponduje z rzeczywistością, czyli jej odpowiada. Znaczy to mniej więcej tyle, że rzeczy, o których zdanie mówi, mają takie własności i wchodzą między sobą w takie relacje, jakie im ono przypisuje. Na przykład „Adam jest łysy” jest prawdziwe, jeśli rzecz nazwana Adamem ma własność nazwaną przymiotnikiem „łysy”, zaś „Adam jest ojcem Barbary” jest prawdziwe, jeśli między rzeczą nazwaną Adamem a rzeczą nazwaną Barbarą zachodzi relacja nazywana ojcostwem. Zdefiniowanie prawdziwości zdań złożonych jest bardziej skomplikowane, ale dzięki biegłości w logice można sobie z nimi nieźle poradzić. Szczegóły znowu pominę.

W takim ujęciu zdanie dla kogoś prawdziwe może być dla kogoś innego fałszywe tylko wtedy, gdy ten inny inaczej posługuje się wyrażeniami języka: na przykład gdy łysym nazywa rudego, a ojcem szwagierkę. Można wręcz wtedy powiedzieć, że mówi innym językiem, choć używa tego samego słownictwa. Natomiast w ramach określonej wspólnoty językowej zdania mają dla wszystkich jednakową wartość logiczną. Niestety, takie podejście zakłada koncepcję języka, której Ludwig Wittgenstein nadał miano augustyńskiej: Adam „dał nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwierzęciu polnemu” (Rdz 2, 20). Dziś wiemy wszakże, że w świecie wciąż odkrywamy nowe rzeczy i sami wciąż nowe rzeczy wytwarzamy. Dlatego, na przekór idei korespondencji, słowa nie mogą być na stałe przywiązane do rzeczy, a język niekoniecznie jest dopasowany do
rzeczywistości.

Co więcej, nawet gdyby język nie musiał nadążać za zmienną rzeczywistością, będąc sztywny, nie spełniałby swoich zadań. Ile przedmiotów leży na moim biurku? Butelka z dzióbkiem to jeden przedmiot czy dwa? Czy liczyć okruszki ciasteczka? Bokser przed walką zrzucił 5 kilogramów. Czy przed śniadaniem zrzuciłem 300 gramów? Kulę można wpisać w stożek. A jeśli to jest kula bilardowa? Objazd skrzyżowania w przebudowie przedłużył drogę o 2 kilometry. Czy objazd nieprawidłowo zaparkowanego samochodu przedłużył mi drogę o pół metra? Dojeżdżający robotnik w „Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz” śniadanie je na kolację, dzięki czemu rano może zjeść obiad w stołówce i prosto po pracy wracać do domu. Ilustracje odkrytej przez Hilarego Putnama tezy o względności pojęciowej można mnożyć.

Zgodnie z tą tezą fakty są po części ukonstytuowane przez decyzje dotyczące sposobu posługiwania się pojęciami. Zdania zatem nie mogą być absolutnie prawdziwe lub fałszywe, są prawdziwe lub fałszywe ze względu na określony system pojęć. Choć prawda nie jest już absolutna, nie znaczy to, że jest względna w rozumieniu relatywizmu. Przy ustalonym systemie pojęć o tym, co jest prawdą, decyduje rzeczywistość. Wybór systemu pojęć zależy zaś od potrzeb. Mogę o ułamek sekundy przegrać wyścig, ale nie mogę o ułamek sekundy spóźnić się na wykład. W „Człowieku z M‑3” Barbara Lasoń była dla doktora Piechockiego przypadkiem medycznym, zanim pomyślał o niej jako o kandydatce na narzeczoną. Itd. Okazuje się zatem, że w sporze o to, czy prawda jest absolutna, czy względna, prawda leży pośrodku. Ciekawe, co na to powiedziałby rabin.

Adam Grobler – profesor, dyrektor Instytutu Filozofii Uniwersytetu Opolskiego i wiceprzewodniczący Komitetu Nauk Filozoficznych PAN. Zajmuje się metodologią nauk, teorią poznania, filozofią analityczną i dydaktyką filozofii. W wolnym czasie gra w brydża sportowego. Wdowiec (2006), w powtórnym związku (od 2010), ojciec czwórki dzieci (1980, 1983, 1984, 1989) i dziadek, jak na razie, pięciorga wnucząt. Mieszka w Krakowie. WWW: http://grobler.artus.net.pl, e‑mail: adam_grobler@interia.pl.