Dorota Monkiewicz-Cybulska: Mam swoje zdanie i szanuję twoje

Uczenie etyki w formie dociekań filozoficznych pozwala dzieciom na indywidualny i wielowymiarowy rozwój moralny. Taki model rozważań etycznych u dzieci może być podjęty zarówno przez szkołę, jak i przez rodziców

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2017 nr 1 (13), s. 46–47. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Etyka to dział filozofii zajmujący się naszymi działaniami, intencjami, decyzjami wraz z uzasadnieniem, dlaczego niektóre z nich są dobre, słuszne, wartościowe moralnie, a inne nie. Ucząc dzieci etyki, nie chodzi tylko o przekazywanie reguł moralnych, które uważamy za dobre i nakłanianie do ich przestrzegania. Licząc, że później automatycznie zastosują je w życiu, możemy się zawieść. Celem rozmów etycznych z dziećmi jest przede wszystkim pomoc w kształtowaniu ich własnej tożsamości moralnej, odwagi wyrażania jej w trudnych sytuacjach oraz tolerancji na odmienność poglądów u innych ludzi.

Etyka jako filozoficzne dociekanie

Rodzice oczekują, by w szkole uczono nie tylko tradycyjnych przedmiotów, ale również przekazywano dzieciom właściwy model zachowań moralnych. Matthew Lipman, twórca P4C (Filozofii dla dzieci), uważał, że zachęcanie do rozwoju moralnego to jeden z trudniejszych problemów w edukacji szkolnej. Twierdził wprost, że społeczeństwo, które nie zapewni dzieciom edukacji etycznej, jest odpowiedzialne za ich niemoralne postępowanie w przyszłości. Lipman wprowadził kilka zmian w stosunku do tradycyjnych metod nauczania dzieci etyki i włączył ją do swojego programu dociekań filozoficznych. Nie jest przypadkiem, że w jego programie „Filozofia w szkole” etyka zajmuje miejsce zaraz po logice. Lipman uważał, że punktem wyjścia do dociekań moralnych z dziećmi jest przyjęcie, że dzieci są racjonalne. Potrafią one w swoich działaniach kierować się także rozumowaniem, a nie – jak często się przyjmuje – samymi emocjami. Dzieci, rozpatrując kwestie moralne, potrafią analizować, wnioskować i posługiwać się przy tym abstrakcjami np. pojęciem sprawiedliwości czy wolności. Lipman uważał, że zachowania dzieci, które nie odpowiadają moralnym standardom dorosłych, często wynikają z braku doświadczenia życiowego dzieci, które pozwalałoby im czerpać pomysły na reakcję w sytuacjach nietypowych.

Podstawą jest dialog

Etyka jest częścią filozofii, a w niej istotną rolę odgrywa dialog. Lipman podkreślał, że jest on niemożliwy, jeśli z zasady traktujemy swoich rozmówców jako głupszych od siebie. Odmawianie dzieciom zdolności do logicznych i sensownych uzasadnień swoich działań oznacza brak szacunku do nich. To zamyka możliwość porozumienia się. Dzieci powinny czuć się szanowane, bo bez tego program edukacji moralnej może ponieść fiasko. Według Lipmana w edukacji etycznej chodzi nie tylko o zrozumienie przez dzieci reguł postępowania, ale przede wszystkim nabycie wiedzy praktycznej, jak te reguły zastosować w sytuacjach nietypowych lub niejasnych.

Dzięki dociekaniom filozoficznym dzieci uświadamiają sobie różnorodność i wielowymiarowość sytuacji życiowych, bo otwierają się na inne spojrzenie na tę samą sytuację. Odkrywają szerszą perspektywę analizowanego problemu wymagającego podjęcia decyzji moralnych. Znajdują właściwe proporcje między potrzebami własnymi a innych. Lipman twierdził, że brak umiejętności dostrzeżenia, że dobrostan innych jest tak samo ważny jak mój, jest przyczyną niewłaściwych etycznie zachowań u dzieci, bo powoduje moralną bezmyślność. Podstawą w dociekaniach moralnych według programu Lipmana jest to, że nauczyciel nie mówi uczniom, jakie wartości mają przyjąć, tylko dochodzą do tego razem jako wspólnota dociekająca. Podkreślał, że kluczowy w nauce etyki jest rozwój wyobraźni, bo ona pozwala dostrzec różne rozwiązania i przewidywać konsekwencje działań. Zalecał jej kształtowanie poprzez literaturę, sztuki plastyczne, muzyczne czy taneczne, bo rozwijają one kreatywność i zdolność do refleksji – nieodzowne w etyce.

Rozwój moralny według programu Lipmana opiera się zarówno na włączeniu racjonalności, jak i sfery emocjonalnej. To połączenie kształtuje u dzieci świadomość swoich uczuć, uczuć innych osób oraz umiejętność komunikacji. Ponadto dzięki temu uczucia stają się bardziej racjonalne, np. pragnienia kierowane są w większym stopniu rozsądkiem. Konsekwencją posługiwania się logiką w dociekaniach moralnych może być np. to, że dzieci będą unikać kłamstwa nie dlatego, że to wbrew regułom, ale ze względu na to, że nie harmonizuje to z ich życiem i świadomie przyjętymi wartościami. Taki filozoficzny model nauczania etyki ma za zadanie przygotować dzieci do podejmowania świadomych i samodzielnych wyborów moralnych w życiu.

Warto doczytać
M. Lipman, A.M. Sharp, F.S. Oscanyan, Filozofia w szkole, Warszawa 2008.

Dorota Monkiewicz-Cybulska – absolwentka filozofii teoretycznej KUL oraz historii UMCS, nauczycielka etyki w Szkole Podstawowej im. B. Chrobrego w Lublinie. Zainteresowania naukowe: dydaktyka filozofii, etyka środowiskowa i bioetyka. Poza filozofią pasjonuje ją taniec współczesny, który w wolnych chwilach intensywnie uprawia.