Artykuł Greka i łacina z klasykami Historia filozofii starożytnej

Michał Bizoń: Nauka w Grecji

bizon baner
Nauka to racjonalne i empiryczne badanie świata. Racjonalne, tzn. posługujące się powszechnymi prawami rozumu, w odróżnieniu od wiary, objawienia czy metod magicznych; empiryczne, tzn. odkrywające te prawa na podstawie obserwacji zjawisk przyrodniczych. Grecy jako pierwsi badali naturę metodami racjonalnymi, poszukując regularności, które da się opisać w teoretycznym systemie. Są twórcami nauki racjonalnej. Umieli także zaprzęgnąć swoje teorie w służbę techniki, o czym świadczy na przykład niesamowity mechanizm z Antykytery. Z rozwojem metody empirycznej nie było jednak tak łatwo.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2016 nr 4 (10), s. 51–52. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


τὸ μέντοι πλῆθος καὶ τὸ εἶδος τῆς τοιαύτης ἀρχῆς οὐ τὸ αὐτὸ πάντες λέγουσιν, ἀλλὰ Θαλῆς μὲν ὁ τῆς τοιαύτης ἀρχηγὸς φιλοσοφίας ὕδωρ φησὶν εἶναι […], λαβὼν ἴσως τὴν ὑπόληψιν ταύτην ἐκ τοῦ πάντων ὁρᾶν τὴν τροφὴν ὑγρὰν οὖσαν […] τὸ δ᾽ ἐξ οὗ γίγνεται, τοῦτ᾽ ἐστὶν ἀρχὴ πάντων. Zaś co do ilości i rodzaju tej pierwszej zasady nie wszyscy z nich [filozofów] mówią, że jest taka sama. Otóż Tales, założyciel tego rodzaju filozofii, mówił, że jest nią woda […], wywodząc to założenie zapewne stąd, że widział, iż pokarm wszystkich rzeczy jest wilgotny […]. Natomiast to, z czego coś powstaje, jest pierwszą zasadą wszystkiego [Arystoteles, Metafizyka, ks. I 983b].
νόμωι θερμόν, νόμωι ψυχρόν, ἐτεῆι δὲ ἄτομα καὶ κενόν. Ciepło jest umowne, umowne jest zimno. Naprawdę są atomy i pustka [Diels-Kranz 55B117].
Δημόκριτος γοῦν αὐτός, ὥς φασιν, ἔλεγε βούλεσθαι μίαν εὑρειν αἰτιολογίαν ἢ τὴν Περσῶν οἱ βασιλείαν γενέσθαι. Podobno sam Demokryt powiedział, że wolałby odkryć jeden związek przyczynowy niż zostać królem Persji [Diels-Kranz 55B118].
Ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω. Niech nie wchodzi ten, kto nie zna geometrii [Według legendy inskrypcja nad wejściem do Akademii Platona].
ἐπεὶ δ’ αἱ αἰτίαι τέτταρες, περὶ πασῶν τοῦ φυσικοῦ εἰδέναι, καὶ εἰς πάσας ἀνάγων τὸ διὰ τί ἀποδώσει φυσικῶς, τὴν ὕλην, τὸ εἶδος, τὸ κινῆσαν, τὸ οὗ ἕνεκα. Skoro zaś są cztery przyczyny, jest rzeczą fizyka znać je wszystkie. Rozważa on zagadnienie w odniesieniu do każdej z nich, ustalając powody w naukowy sposób; materię, formę, ruch i to, w jakim celu [coś zachodzi] [Arystoteles, Fizyka, ks. II 198a22–23].
[…] Ἀρίσταρχος δὲ ὁ Σάμιος ὑποθέσιών τινῶν ἐξέδωκεν γραφάς, ἐν αἷς ἐκ τῶν ὑποκειμένων συμβαίνει τὸν κόσμον πολλαπλάσιον εἶμεν τοῦ νῦν εἰρημένου. Ὑποτίθεται γὰρ τὰ μὲν ἀπλανέα τῶν ἄστρων καὶ τὸν ἅλιον μένειν ἀκίνητον, τὰν δὲ γᾶν περιφέρεσθαι περὶ τὸν ἅλιον κατὰ κύκλου περιφέρειαν […] τὰν δὲ τῶν ἀπλανέων ἄστρων σφαῖραν περὶ τὸ αὐτὸ κέντρον τῷ ἁλίῳ κειμέναν τῷ μεγέθει τηλικαύταν εἶμεν, ὥστε τὸν κύκλον, καθ᾿ ὃν τὰν γᾶν ὑποτίθεται περιφέρεσθαι, τοιαύταν ἔχειν ἀναλογίαν ποτὶ τὰν τῶν ἀπλανέων ἀποστασίαν, οἵαν ἔχει τὸ κέντρον τᾶς σφαίρας ποτὶ τὰν ἐπιφάνειαν […]. […] Arystarch z Samos opublikował na piśmie pewne hipotezy, w których wywodzi z ustalonych założeń, że Wszechświat jest wiele razy większy, niż jest przyjęte. Postuluje hipotezę, że gwiazdy stałe oraz Słońce są nieruchome, Ziemia zaś obraca się wokół Słońca po okręgu. […] Że sfera gwiazd stałych, która także ma swój środek tam, gdzie Słońce, jest tak wielka, że okrąg, po którym według hipotezy obraca się Ziemia, jest w takiej proporcji do okręgu gwiazd stałych jak odległość od środka okręgu do powierzchni tej sfery […] [Archimedes, Psammites (Obliczenie ilości piasku we Wszechświecie) 4–7].

Pierwszymi, którzy badali zjawiska naturalne za pomocą racjonalnych metod, byli filozofowie jońscy – Tales, Anaksymander, Anaksymenes. Wyjaśniali oni zjawiska naturalne (φύσις, fysis – to, co rośnie, przyroda) poprzez sprowadzenie ich do jednej, racjonalnej zasady (ἀρχή, arche). Każdy z nich upatrywał jej w innym żywiole: wodzie, ogniu, powietrzu i ziemi. Demokryt stworzył bardziej złożoną teorię, w której sprowadził zmysłowo poznawane cechy rzeczy do konfiguracji prostych, niepodzielnych, pierwotnych bytów, zwanych ἄτομα, atoma (l. poj. ἄτομον, atomon, dosł. niepodzielne, od α‑privatum i τόμος, tomos – cięcie), istniejących w próżni (τὸ κενόν, to kenon – dosł. pustka). We wszystkich tych teoriach zasada ogólna była jednak materialna (ὕλη, hyle – dosł. drewno, od czasów Arystotelesa budulec, a więc materia), nie mogła więc być ogólna.

Przełomem było odkrycie pitagorejczyków (zainspirowane badaniem muzyki), że prawidłowości naturalne dają się opisać za pomocą reguł matematycznych. Myśl tę rozwinął Platon – stworzył pierwszą w pełni racjonalną teorię zjawisk przyrodniczych w ramach teorii form – idei (εἶδος, eidos, lub ἰδέα, idea – dosł. to, co ma być widziane, od czasownika ὁράω, horao – widzieć). Z najwyższej Idei Dobra, będącej źródłem istnienia, wynikają idee poszczególnych jakości ogólnych, w szczególności jedności i wielości. Te pozwalają na skonstruowanie liczb idealnych (nie wiemy, czy to pomysł Platona, pisał o nich natomiast Ksenokrates, drugi scholarcha Akademii po Platonie). Teoretyczna matematyka zaś pozwala na opisanie podstawowych składników bytów materialnych, tzw. pięć brył platońskich. Pisał o nich sam Platon w Timajosie. Dla platoników podstawą nauki była więc matematyka, którą pojmowali w grecki sposób, czyli głównie jako geometrię – stąd słynna legenda o inskrypcji nad wejściem do Akademii.

W teorii platońskiej brakowało jednak badania empirycznego – rozwijał je Arystoteles i jego uczeń Teofrast, opierając swoją naukę raczej na obserwacji zjawisk biologicznych niż na matematyce. Arystoteles prowadził systematyczne obserwacje przyrody i był autorem licznych traktatów o zjawiskach naturalnych, od ruchów ciał niebieskich, przez meteorologię, po mechanikę ruchu zwierząt. Wyjaśniał on φύσις przez cztery przyczyny. Do przyczyny materialnej (od ὕλη, hyle – materia, dosł. drewno, las), na którą składały się cztery żywioły Jończyków: ogień, powietrze, woda i ziemia, i przyczyny formalnej, którą odkrył Platon (τὸ εἶδος, to eidos), dodał on przyczynę sprawczą (czyli przyczynę ruchu, τὸ κινῆσαν, to kinesan) i celową (τὸ οὗ ἕνεκα, to hou heneka – dosł. to, dla czego, często też określane jako τὸ τέλος, to telos – cel), które wyjaśniały zmianę postaci rzeczy.

Największy rozwój greckiej nauki przypada jednak na epokę hellenistyczną. Wtedy działał Archimedes, najwybitniejszy zapewne z greckich naukowców. Odkrył on zasadę wyporności i „obliczył” ilość ziarnek piasku, jakie zmieszczą się we Wszechświecie, opracowując nowatorskie metody operowania wielkimi liczbami (szczególnie trudne w systemie greckim, który, choć był oparty na liczbie dziesięć, nie znał zera). Z jego pism wiemy o Arystarchu z Samos, który był twórcą heliocentrycznego modelu Układu Słonecznego. Opierając się na jego wynikach, Eratostenes z Cyreny obliczył obwód Ziemi z błędem nie większym niż 15% (na zaniżonym wyniku Eratostenesa oparł Krzysztof Kolumb wniosek o możliwości dotarcia do Indii, płynąc na zachód).

Być może najbardziej zdumiewającym osiągnięciem greckiej nauki jest tzw. mechanizm z Antykytery, odkryty na dnie morza na początku XX wieku. Był to protokomputer, zdolny przewidywać ruch ciał niebieskich z niezwykłą dokładnością. Jego mechanizm brał nawet poprawkę na eliptyczny kształt orbity Ziemi (co opisał dokładnie dopiero Kepler).

Grecy nigdy jednak nie wypracowali pełnej metody naukowej, tzn. nie uzupełnili racjonalnego tworzenia teorii metodą empirycznego badania. Na tę trzeba było czekać do czasów nowożytnych.


Michał Bizoń – absolwent fizyki i filologii klasycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Doktorant na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w historii pojęcia wolnej woli w starożytności i średniowieczu.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 PolskaW pełnej wersji graficznej można go przeczytać > tutaj.

< Powrót do spisu treści numeru.

 

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

Skomentuj

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy