Michał Klincewicz: Czas widzimy, słyszymy, czujemy – a może nawet wąchamy?

Percepcja jest w podwójny sposób związana z czasem: dzieje się w czasie oraz reprezentuje rzeczy jako trwające w czasie. Te dwa parametry nie muszą być ze sobą zgodne: możemy doświadczać czegoś jako trwającego krócej lub dłużej, niż faktycznie było to postrzegane. Tego rodzaju obserwacja stanowi punkt wyjścia dla podejmowania interdyscyplinarnych projektów dotyczących percepcji czasu oraz do filozoficznych rozważań nad związkami między subiektywnym czasem a czasem jako obiektywnym składnikiem rzeczywistości.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2017 nr 2 (14), s. 16–18. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Czym jest percepcja czasu?

Percepcja jest złożonym i istotnym elementem zespołu naszych mechanizmów psychicznych. Na najbardziej podstawowym poziomie postrzegamy kolory, dźwięki, zapachy itd. Jednakże jesteśmy w stanie postrzegać także bardziej złożone obiekty, takie jak kształty, melodie czy też gorzkość czekolady, a nawet rzeczy o jeszcze większej złożoności, np. tłum w czasie parady bądź koncert muzyczny. Całą tę różnorodność zmysłowo postrzeganych przedmiotów łączy to, że percepcja dzieje się w czasie. Czas jest nieodłącznym aspektem wszystkich procesów poznawczych po pierwsze dlatego, że zachodzą one w czasie, a po drugie – gdyż to, co prezentują, ma także wymiar czasowy. Wszystkie procesy percepcyjne, takie jak widzenie, słyszenie, smakowanie lub odczuwanie, wymagają czasu. Dotyczy to także myślenia, uczenia się, zapamiętywania i marzenia. Trudno jest w ogóle wyobrazić sobie, co by znaczyło robić którąś z tych rzeczy, jeśli nie stałby za nimi jakiś proces wymagający czasu.

Rzeczy, które są przedmiotami percepcji, wydają się trwać w czasie i występować w określonych momentach. Gdy – na przykład – oglądamy 90-minutowy film, przedstawione w nim wydarzenia rozgrywają się jedno po drugim w ciągu, który można uporządkować na 90-minutowej linii czasu. Z perspektywy nauk kognitywnych najbardziej interesujące są te przypadki, w których 90 minut filmu wydaje się trwać dłużej lub krócej. Takie sytuacje nie są rzadkie. Na przykład nudny film może wydawać się dłuższy, niż jest naprawdę, a oglądanie interesującego filmu wydaje się mijać szybciej. Jako kognitywista chcę wiedzieć, dlaczego to się dzieje i jakie procesy psychologiczne i neuronalne są za to odpowiedzialne.

Jak możemy badać percepcję czasu?

Percepcja czasu może być badana przy użyciu elektroencefalografu (EEG) oraz za pomocą funkcjonalnego obrazowania metodą rezonansu magnetycznego (fMRI). Jednak najbardziej popularną techniką są eksperymenty behawioralne badające działania i sądy formułowane na podstawie informacji percepcyjnej. W typowych przypadkach eksperymenty te mają formę zadań, które badany ma wykonać za pomocą komputera i urządzenia wejściowego (takiego jak np. klawiatura lub mysz). Przykład: na ekranie komputera prezentowana może być poruszająca się czerwona kulka, a następnie poruszająca się niebieska kulka o tym samym rozmiarze. Zadaniem badanych jest naciśnięcie przycisku, jeśli uważają, że czerwona kulka była na ekranie dłużej niż niebieska. Na podstawie wielu powtórzeń tego badania można ocenić, w jaki sposób kolory czerwony i niebieski wpływają na wzrokowe postrzeganie czasu trwania poruszających się obiektów.

Tego rodzaju eksperymenty mogą być bardzo złożone, ale ich idea jest taka sama: znaleźć czynniki, które systematycznie wpływają na to, jak postrzegamy czas. Gdy zostaną one zidentyfikowane, można zacząć odkrywać stojące za nimi psychologiczne i neuronalne mechanizmy. Na tym etapie bardzo przydatne są takie metody, jak EEG i fMRI, jako że mogą nam one powiedzieć coś na temat działania mózgu. W tym punkcie możemy zacząć budować ogólniejszą teorię na temat percepcji czasu i sprawdzić, czy nasze podejście pasuje do innych teorii dotyczących umysłu i percepcji.

Co wpływa na percepcję czasu?

Tym, co czyni percepcją czasu szczególnie ekscytującym tematem badań naukowych, jest liczba czynników, które na nią wpływają. Wspomniana została już rola nudy i zainteresowania w przypadku oglądania filmów. Generalnie rzecz biorąc: emocje mają istotny wpływ na naszą percepcję czasu. Jednakże, co może być zaskakujące, znaczenie mają również czynniki takie, jak temperatura ciała, przewidywane konsekwencje naszych działań oraz rzeczy robione w tzw. stanie przepływu, gdy możemy z dużą łatwością i dokładnością wykonywać dość trudne zadania.

Ten ostatni przykład powinien być znajomy dla każdego miłośnika sportu lub gier komputerowych. W stanie „przepływu” czas wydaje się jednocześnie zwalniać i przyspieszać. Z jednej strony czas wydaje się zwalniać, przez co możemy łatwiej wykonywać wymagające precyzji zadania i podejmować decyzje, z drugiej strony czas przyśpiesza, jako że cały okres, w którym jesteśmy zaangażowani w aktywność, zdaje się mijać szybciej. Godzina grania w trudną grę, którą opanowaliśmy do perfekcji, wydaje się trwać znacznie krócej niż godzina spędzona przy zajęciu, które idzie nam toporniej. To właśnie dlatego tak łatwo stracić poczucie czasu podczas grania na komputerze.

Czas subiektywny i czas w świecie

Jeśli doświadczamy 90-minutowego filmu jako trwającego 60 minut, to oczywiście nie ma to wpływu na to, że obiektywnie film ten trwał 90 minut. Wydaje się, że natrafiamy tu na pewien paradoks rodzący pytanie o związek między subiektywnie doświadczanym czasem a faktycznym jego upływem w świecie. Filozofowie dają różnorodne odpowiedzi na to pytanie, począwszy od twierdzenia, że takiego związku w ogóle nie ma, aż po stanowiska, zgodnie z którymi czas w doświadczeniu jest dany bezpośrednio. Niezależnie od poglądu w tej sprawie, natrafiamy tu na fundamentalne pytanie o naturę samego czasu. Możemy uważać, że czas jest jedynie konstrukcją umysłu. Możemy jednak również sądzić, że jest on elementem pozaumysłowego świata. Ale to tylko wstępne rozstrzygnięcia, bo – precyzując je – uzyskujemy całą gamę różnorodnych stanowisk.
Nie jest wprost oczywiste, jakie znaczenie te złożone metafizyczne pytania dotyczące natury czasu mają dla osoby zainteresowanej wyjaśnieniem, dlaczego 90-minutowy film wydaje się trwać 60 minut. Jednakże wydaje się nieuniknione, że jeśli chcemy zrozumieć czasowy wymiar percepcji, to na pewnym etapie będziemy musieli zacząć uzgadniać nasze najlepsze teorie mentalnego czasu z najlepszymi teoriami rzeczywistego czasu. Krótko mówiąc, filozofowie zainteresowani percepcją czasu mają wiele do zrobienia.

Michał Klincewicz – otrzymał doktorat z filozofii w roku 2013 w Graduate Center of the City University of New York. Staż odbył w Berlin School of Mind and Brain. Obecnie jest adiunktem w Zakładzie Kognitywistyki przy Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmuje się głównie czasowym wymiarem świadomości i percepcji oraz etycznymi problemami związanymi z zagadnieniem sztucznej inteligencji i militaryzacji autonomicznych robotów.