Adrian Zaorski: Tyrania merytokracji [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2024 nr 6 (60), s. 53. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Michael Sandel jest amerykańskim filozofem, skupiającym się w swoich pracach na zagadnieniach związanych z filozofią polityki. Jego najnowsza książka Tyrania merytokracji. Co się stało z dobrem wspólnym stanowi próbę zmierzenia się z zagadnieniem populizmu, dotykającego obecnie świat zachodnich demokracji. Główną tezę publikacji stanowi stwierdzenie, że elity powstałe w ramach systemu merytokratycznego, które najbardziej skorzystały z postępującej w XXI w. globalizacji, przyczyniły się do kryzysu populistycznego ze względu na swoją pychę i pogardę wobec klas gorzej usytuowanych.

Książka Sandela składa się z siedmiu rozdziałów. Cztery pierwsze stanowią analizę obecnego stanu merytokracji i jej korzeni. Kolejno dotykają kwestii: 1) znaczenia globalizacji dla różnych grup społecznych; 2) misji dziejowej; 3) idealistycznej retoryki awansu z niezachwianą wiarą w mobilność społeczną; 4) kredencjalizmu („władzy dyplomów”) wspierającego technokratyczne podejście do debaty publicznej. Rozdziały te łączy zastosowana metoda – drobiazgowe badanie debaty publicznej, w celu stworzenia spójnej narracji opisującej powstanie merytokracji – w postaci np. analizy statystyk dotyczących zmian w częstości wypowiadania przez polityków konkretnych słów. Zdecydowaną zaletą takiego podejścia jest usytuowanie trudnych tematów z zakresu filozofii polityki w kontekście naszego codziennego doświadczenia społecznego. Rozdział 5. przedstawia w bardziej filozoficznym tonie dwa główne nurty liberalizmu, wolnorynkowy i egalitarny, oraz pokazuje, że nie są one w stanie uciec przed pozytywnym wartościowaniem zasług i wiązaniem wartości rynkowej danego rodzaju pracy z dobrem wspólnym, a w związku z tym przed promowaniem pychy elit. Z kolei rozdziały 6. i 7. stanowią analizę dwóch obszarów naszego zaangażowania społecznego, których rozwój przyczynia się do „tyrani merytokracji”. Są to edukacja wyższa oraz działalność zarobkowa. Sandel postuluje konkretne propozycje zmian w tych obszarach – w postaci między innymi wprowadzenia procedury losowania indeksów na uczelnie wyższe czy zastąpienia podatku dochodowego podatkiem od transakcji finansowych.

Tyrania merytokracji Sandela stanowi ciekawą pozycję z literatury komunitariańskiej i może stanowić dobre wprowadzenie do innych pozycji tego autora.

Adrian Zaorski

Michael Sandel, Tyrania merytokracji. Co się stało z dobrem wspólnym?, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2020.

Interesują Cię recenzje innych książek filozoficznych? Zajrzyj do naszego działu Omówienia i recenzje.