Adriana Warmbier: Hermeneutyczne koncepcje języka

Termin „hermeneutyka”, najogólniej rzecz ujmując, oznacza teorię interpretacji. Etymologicznie słowo to odsyła do Hermesa – posłańca bogów w mitologii greckiej mającego zadanie wyjaśniać ludziom decyzje i zamierzenia bogów. Hermeneutyka, podobnie jak Hermes, który pośredniczył między boską i ludzką rzeczywistością, zajmuje się badaniem relacji między dwiema sferami: sferą tekstu i sferą czytelnika, który próbuje dotrzeć do ukrytego w nim sensu.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2018 nr 5 (23), s. 24–25. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Rozwijanie się praktyki hermeneutycznej związane było z jednej strony z powstawaniem krytycznych komentarzy do starożytnych tekstów literackich (zwłaszcza epiki Homera), z drugiej strony wiązało się z poszukiwaniem kryteriów poprawnej interpretacji tekstów biblijnych.

Od egzegezy do hermeneutyki filozoficznej

Pierwszym, który wyszedł poza egzegetyczne nastawienie hermeneutyki, stawiając kwestię uniwersalnego zasięgu problemu filozoficznego, był Friedrich Schleiermacher. Uważa się go za ojca współczesnej hermeneutyki, ponieważ domagał się opracowania filozoficznej teorii rozumienia (czym ono jest i jak przebiega), dając tym samym impuls do przejścia od „regionalnych” wersji hermeneutyki (tj. dotyczących rozumienia charakterystycznego dla danego kręgu społeczno-kulturowego) do postaci ogólnej sztuki rozumienia, odwołującej się do własnych reguł. Jest to program o randze porównywalnej z kantowskim przewrotem w dziedzinie poznania przyrodniczego. Owo rozszerzenie problemu hermeneutycznego ma swoje źródło w wyjściowej uniwersalizacji sytuacji nieporozumienia – to ona rodzi potrzebę sztuki interpretacji. W hermeneutyce Schleiermachera obecne jest charakterystyczne napięcie między wymaganiem obiektywności stawianym interpretacji (tj. znajomości ogólnych reguł rozumienia wypracowanych na podstawie konwencji językowej określonej wspólnoty) a romantycznym wymogiem intuitywnego rozumienia (tj. rozumienia dzięki intuicji), „wczucia się” w osobę autora i nawiązania z nim żywej więzi w celu lepszego uchwycenia jego intencji twórczych. Do pochodzącej od Schleiermachera psychologii wczuwania się nawiązał Wilhelm Dilthey, który nadał rozumieniu obiektywną wartość, zrównując je ze zdolnością przeniknięcia i poznania życia psychicznego innych ludzi, a ściślej – autorów wielkich dzieł (artystów, poetów czy pisarzy). Zadanie hermeneutyki polega zatem na zrozumieniu samego procesu rozumienia, na zrozumieniu samego życia. Precyzując to przedsięwzięcie, Dilthey zauważa, że życie jako całość można zrozumieć jedynie poprzez zrozumienie jego różnych przejawów, szczególnie pisanych, do których należą dzieła literackie, ponieważ, jak twierdził, najlepszym przejawem życia jest ten, który wychodzi spod pióra geniusza. Dilthey rozwija podejście Schleiermachera, włączając do psychologicznie określonego procesu rozumienia stadium interpretacji znaków stanowiących utrwalone struktury, w których wyraża się ludzkie życie. W ten sposób dążył do uczynienia z hermeneutyki podstawowej teorii nauk humanistycznych.

Ontologia Heideggera i zwrot do filozofii hermeneutycznej

Ważną rolę w rozwoju hermeneutyki odegrała filozofia Heideggera, a dokładniej – jego ujęcie człowieka Dasein jako bytu rozwijającego się i rozpoznającego siebie w czasie i w dziejącej się historii, stanowiącej nieusuwalny punkt odniesienia jego samorozumienia. Wszelkie poznanie poprzedza sytuacja bycia-w-świecie. Innymi słowy, wszelka wykładnia mająca dostarczyć zrozumienia musi już wcześniej „rozumieć” („przedrozumieć”) to, co ma być w niej wyłożone. Jest ona zawsze oparta na wstępnym oglądzie, wstępnym pojęciu, na uprzednich założeniach (tzw. przedsądach). Heidegger twierdzi, że pojawiającej się w ten sposób kolistości nie należy odrzucać, ponieważ tworzy ona samą podstawę możliwości poznania. Rozumienie jest jedną z fundamentalnych struktur Dasein. Natomiast język, jak twierdził, nie jest prostym, stworzonym przez człowieka narzędziem komunikacji, służącym wyrażaniu stanów, uczuć i sądów. Język jest tym, dzięki czemu człowiek w ogóle może być człowiekiem. Rozważania nad warunkami rozumienia, tj. nad twórczą rolą przedrozumienia w rozumieniu, przygotowały grunt dla przełomu w studiach hermeneutycznych.

Obiektywizujący wymiar interpretacji i indywidualna perspektywa czytelnika

Spadkobiercami „zwrotu” hermeneutyki Heideggera ku refleksji nad ontologicznymi warunkami poznania są Hans-Georg Gadamer i Paul Ricoeur. O ile pierwszy opisuje doświadczenie hermeneutyczne jako „harmonijne wejście czytelnika w horyzont tekstu”, dystansując się od hermeneutyki traktowanej jako program metodologiczny, o tyle drugi wskazuje na konieczność zachowania epistemologiczno-metodologicznej orientacji hermeneutyki Diltheya połączonej z ontologicznym aspektem hermeneutyki Heideggera. Jednakże Ricoeur kwestionuje Diltheyowską opozycję między rozumieniem i wyjaśnianiem, negując ideę ufundowania hermeneutyki na psychologicznym ujęciu rozumienia (tj. odrzucając utożsamienie rozumienia w ogóle z rozumieniem innego życia psychicznego). Ricoeurowska teoria interpretacji polega na połączeniu dwóch integralnych momentów: momentu rozumienia i momentu wyjaśniania. W ten sposób w centrum doświadczenia hermeneutycznego wprowadzone zostaje metodyczne podejście krytyczne stanowiące warunek ruchu prowadzącego od naiwnego (wstępnego) rozumienia tekstu do rozumienia wzbogaconego o zabieg obiektywizacji. Pytanie Heideggera: „Jaki jest sposób bycia człowieka – czyli bytu, który istnieje tylko przez rozumienie?” ukazuje relację przynależności ludzkiego „rozumiejącego” istnienia do całości rozumianej rzeczywistości jako relację bardziej fundamentalną niż poznawcza relacja między podmiotem i przedmiotem. Gadamer zainspirowany analizami autora Bycia i czasu podkreśla, że akt rozumienia określony jest przez czasowy, historyczny i kulturowy kontekst zjawisk społecznych. Ricoeur mówi to samo, jednakże stawiając pytanie, w jaki sposób dochodzimy do rozumienia samych siebie na drodze interpretacji (rozumienia) świata znaków (tekstów literackich i historycznych), jednocześnie wskazuje na potrzebę opracowania procedur interpretacyjnych (wyjaśniających) stanowiących analityczne rozwinięcie rozumienia.

Adriana Warmbier – filozof i filolog, absolwentka Akademii Artes Liberales. Pracownik Instytutu Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w etyce i filozofii podmiotowości. W wolnym czasie nadrabia zaległości w literaturze, muzyce i starożytnej grece. Pasjonatka jazdy konnej i wypraw górskich.