Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2017 nr 5 (17), s. 6–8. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Co jest specyfiką współczesnego świata i w jakiej sytuacji znajduje się każdy z nas?
Specyfiką teraźniejszości jest zmiana, nowość, inność i różnica. Zajęły one miejsce stałości, znanego porządku i powtarzalności. Trudno przypuszczać, że to się odmieni. W szybko oraz nieprzewidywalnie przeobrażającym się – a przez to pełnym napięć – świecie, który nadszedł po czasach względnej stabilności, sytuacja jednostki jawi się następująco. Nieustannie zderzamy się z nowymi okolicznościami oraz zachowaniami. Ustawicznie stoimy więc w obliczu konieczności rozumienia i reagowania na nieznane nam informacje i fakty. Nie dysponujemy przy tym ani gotowymi wzorcami ich interpretacji ani odpowiednimi kodeksami postępowania, gdyż te tradycyjne uległy dezaktualizacji i nie pasują do obecnych realiów. Nastąpiło też załamanie starych autorytetów. Nie ma zatem ani stosownych, już przygotowanych schematów wyjaśniania owej napotykanej inności, ani kierunkowskazów w podejmowaniu wyborów i działań.
Taki stan rzeczy panuje również w obszarze działań moralnych. I w tej sferze napotykamy nieustannie zupełnie nowe sytuacje, a „stare” tylko z pozoru są takie same (nawet jeżeli po raz wtóry stoję przed dylematem: zadać ból albo okłamać daną osobę, to nowym czynnikiem zmieniającym obraz tego zdarzenia jest choćby to, że po raz kolejny mam zranić albo okłamać tę właśnie osobę). Niektóre z tych sytuacji przybierają postać konfliktów moralnych. Mamy z nimi do czynienia, gdy znajdujemy się w okolicznościach odbieranych przez nas jako zderzenie uznawanych przez nas wartości i norm moralnych, których nie daje się zrealizować równocześnie (np. niezadawanie bólu i prawdomówność). W efekcie, kiedy napotykamy niepowtarzalne i często kolizyjne sytuacje moralne, a nie dysponujemy obligatoryjnymi zasadami postępowania (bo żadna reguła moralna nie określa bez reszty właściwego działania w każdych, a tym bardziej nieprzewidywalnych, warunkach), to podejmowanie moralnych decyzji nie powinno być czynnością rutynową polegającą na podporządkowaniu się jakiejś zasadzie czy autorytetowi. Obowiązek rozstrzygania, jak należy się zachować w konkretnych, jednostkowych realiach, spada na każdego z nas z osobna.
Wzrost znaczenia ludzkiej jednostki
Wszystko to powoduje wzrost znaczenia ludzkiej jednostki. W sferze publicznej demonstruje się on przyznaniem praw, ale i obowiązków każdemu obywatelowi bez względu na jego społeczny i intelektualny status, wykształcenie czy płeć. Na polu prywatnym progresja znaczenia ludzkiego indywiduum przejawia się w tym, że jest ono nie tylko panem samego siebie, ale i własnym twórcą, tj. twórcą siebie i swojej życiowej drogi, gdyż w dużej mierze jedno i drugie zależy od jego decyzji. W przeszłości przede wszystkim pochodzenie i tradycja decydowały o losie jednostki i tylko w wyjątkowych wypadkach można było wyjść poza swoją klasę i awansować w hierarchii społecznej. Dzisiaj droga oraz pozycja życiowa każdego z nas zależy istotnie od naszych własnych rozstrzygnięć i działań.
Na czym polega sztuka samodzielnej interpretacji?
W takich okolicznościach niezmiernie doniosły staje się problem roztropności podejmowanych przez nas decyzji. Środkiem minimalizującym ich przypadkowy, a więc często nieadekwatny, charakter jest moralna i intelektualna samodzielność. Jej wyjściowy warunek stanowi rozumienie świata. Obecnie nie jest ono stanem, który się osiąga, lecz procesem, wymagającym stałej aktualizacji. Codziennie znajdujemy się bowiem w obliczu nieznanych faktów i informacji. Niezbędna staje się sztuka samodzielnej ich interpretacji i włączenia we własną wizję rzeczywistości. Proces rozumienia obejmuje: po pierwsze – selekcję otrzymanych danych, eliminującą informacje nieważne; po drugie – nadanie sensu informacjom uznanym za istotne, co polega na znalezieniu całości, w której kontekst mogą być włączone (konkret rozumiemy przez odniesienie do całości); po trzecie – wychwycenie i ocenę technik manipulacyjnych zawartych w danym przekazie. Wszystko to wymaga od nas następujących kompetencji:do całości); po trzecie – wychwycenie i ocenę technik manipulacyjnych zawartych w danym przekazie. Wszystko to wymaga od nas następujących kompetencji:
- znajomości norm i wartości służących jako kryteria selekcji;
- posiadania obszernej puli kulturowo ważnych całości i wzorów interpretacyjnych;
- abstrakcyjnego myślenia wykraczającego poza myślenie operacyjne;
- intelektualnej plastyczności umożliwiającej wychodzenie poza znane schematy;
- krytycznego myślenia pozwalającego dostrzec jawne i ukryte założenia danego przekazu, leżące u podstaw manipulacji, indoktrynacji czy propagandy.
Jakich kompetencji potrzebujemy w sytuacji konfliktu moralnego?
Obok rozumienia świata postępowanie moralne stawia przed nami jeszcze inne wymogi, szczególnie ważne w sytuacji konfliktu moralnego. Do jego rozwiązywania potrzeba licznych kompetencji.
Wrażliwość moralna
W punkcie wyjścia nieodzowne są: sama świadomość zachodzenia konfliktu oraz zaangażowanie w poszukiwanie jego rozstrzygnięcia. Nie wystarcza do tego znajomość świata, funkcjonujących moralnych wartości i norm oraz ich aprobata. Winniśmy ponadto zdawać sobie sprawę ze zderzenia się w danych okolicznościach różnych postulatów moralnych oraz mieć świadomość, że nie daje się ich zrealizować równocześnie. Pociąga to konieczność podjęcia decyzji, za którymi z przeciwstawnych sobie wartości i norm w tej sytuacji się opowiedzieć, jednocześnie wiedząc, że dochowując wierności jednym, poświęcamy drugie. Do uprzytomnienia sobie istnienia różnych racji moralnych związanych z danymi okolicznościami, jak i dostrzeżenia ich antagonizmu oraz do dokonania między nimi wyboru niezbędna jest moralna wrażliwość/czujność.
Zaangażowanie i odwaga
Innym elementarnym warunkiem przystąpienia do podjęcia decyzji moralnej jest osobiste zaangażowanie w poszukiwanie rozwiązania konfliktu. Jego brak skutkuje przerwaniem procesu podejmowania decyzji w każdej jego fazie. Na takie zaangażowanie składa się wewnętrzna potrzeba szlachetnego postępowania (co stanowi wymóg fundamentalny wszelkich działań moralnych) oraz chęć jak najlepszego samodzielnego rozwiązania danego problemu. Można przejawiać wyłącznie pierwszą z tych potrzeb, a uciekać od osobistego uwikłania w pojedynczych sprawach, godząc się, aby ktoś inny (kodeks, autorytet, zwierzchnik itp.) rozstrzygnął za nas ów dylemat, zdejmując z nas trud wyboru i odpowiedzialność za niego. To asekuracyjne dążenie Immanuel Kant nazywa zawinioną niedojrzałością i podkreśla, że jej „przyczyną nie jest brak rozumu, lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa”
Wolność wyboru
Chcąc, aby samodzielne rozstrzyganie konfliktu moralnego było wolnym wyborem (a jest to elementarny warunek moralnego postępowania), nie możemy być do preferowanej przez nas opcji skłaniani ani przez czynniki naturalne (pragnienia, uczucia itp.), ani społeczne (np. obowiązujące prawo czy obawę przed konsekwencjami związanymi z jego łamaniem). Jednak wolny wybór nie abstrahuje od wszelakich zobowiązań, nie jest całkowitym zerwaniem więzów (wtedy mielibyśmy do czynienia z rozwiązłością). Wolny wybór wymaga dobrowolnego związania się z obowiązkiem moralnym.
Wiedza
Ponadto musimy rozumieć, między czym wybieramy. Inaczej nie będzie to wybór, lecz loteria, w której zdajemy się na przypadkowe rozwiązania. Potrzebujemy zatem wiedzy o elementach rozważanych okoliczności. Składają się na nią informacje o zderzających się porządkach wartości i obowiązujących regułach z nimi związanych, jak również znajomość rozmaitych aspektów danej sytuacji, łącznie z przewidywalnymi konsekwencjami potencjalnych wyborów, do czego niezbędna jest wyobraźnia moralna. Do odpowiedniego operowania posiadaną wiedzą wymagane są takie mentalne umiejętności jak: analizowanie, syntetyzowanie, logiczne oraz krytyczne myślenie itp.
Podsumowanie
Chcąc postępować moralnie, winniśmy zatem pielęgnować w sobie przede wszystkim potrzebę takiego działania oraz świadomość, że osobiście winniśmy dokonywać wyborów na tym polu i osobiście jesteśmy za nie odpowiedzialni. Do realizacji działania spełniającego te wymogi niezbędne są nam kwalifikacje, które według aktualnych standardów można ująć trójdzielnie: jako postawy i motywacje, umiejętności oraz wiedzę. Do postaw i motywacji należą moralne: czujność, wrażliwość i odwaga. Pierwsza odpowiada za nieufność w stosunku do wszelkich autorytetów. Druga pozwala zdać sobie sprawę z moralnego charakteru sytuacji, jej złożoności oraz ewentualnej konfliktowości. Trzecia konieczna jest do zaangażowania się w samodzielne poszukiwanie rozwiązania danego problemu moralnego, a następnie do podjęcia za nie odpowiedzialności. Do umiejętności zaliczają się między innymi racjonalne (logiczne i kontrolowane) oraz krytyczne myślenie, przewidywanie związków między celami a konsekwencjami. Ponadto niezbędna jest obszerna wiedza: ontologiczna (czym jest osoba, zwierzę, przyroda, społeczeństwo itp.), epistemologiczna (np. dotyczącą prawdy i poznania) czy etyczna (o obowiązujących wartościach i normach oraz o konfliktowym charakterze moralnej rzeczywistości).
Temu wszystkiemu winna towarzyszyć prospołeczna postawa, która przejawia się w: umiejętności wielowarstwowego rozumienia i oceny informacji o ludziach, otwartości na nowość i inność, empatii, tolerancji, a wraz z nią odejściu od postawy dogmatycznej („wszystko wiem i mam rację”); umiejętności dialogicznej komunikacji oraz współdziałania; wierze w swoje możliwości i odwadze podejmowania prób ich urzeczywistniania.
Moralność jest dla nas wyzwaniem na całe życie.
Aldona Pobojewska – profesor filozofii w Katedrze Etyki UŁ, zajmuje się epistemologią, filozofią edukacji i wychowania, uprawia turystykę pieszą, narciarską, rowerową i konną.
Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
< Powrót do spisu treści numeru.
Ilustracja: Wiwiana Wirbuł
Skomentuj