Marksowska krytyka ekonomii politycznej oraz jego teoria pracy i pracy najemnej obejmują „formy społeczne”, których obecność w kapitalizmie czyni go historycznie specyficzną formacją społeczną. A zatem specyfika kapitalizmu dotyczy nie tylko samej pracy, ale także form, jakie przybierają jej rezultaty: towarów, wartości, pieniędzy. Niemniej jednak faktem jest, że świat to produkt pracy. Nasze społeczeństwa nie mogłyby istnieć bez pracy. Praca jest tym, co czyni nas ludźmi i co czyni nas istotami społecznymi. Pojęcie pracy służy do ogólnego opisu czynności, jakie ludzie wykonują w społeczeństwie.
Kapitalizm i alienacja pracy
Praca nie jest oczywiście wyłącznie domeną ludzi. Pająki i pszczoły również – w pewnym sensie – pracują. Co więcej, wiele gatunków, jak na przykład pszczoły, posiada zmysły, które są całkowicie obce ludziom. Jednak istnieje istotna różnica między pracą pająka i pszczoły a pracą robotnika. Tylko człowiek posiada zdolność do wyobrażania, planowania i przekuwania pomysłów w rzeczywistość. Tylko ludzki „architekt”, jak ujmuje to David Harvey, może być „buntownikiem”, który „walczy o otwarcie przestrzeni dla nowych możliwości, dla przyszłych form życia społecznego” (2002).
Skoro ludzie produkują dobra w każdego typu społeczności, co takiego wyjątkowego jest w kapitalizmie? Specyficzną cechą tej formacji są stosunki społeczne, na jakich wspiera się działalność produkcyjna, i formy, jakie przybiera ona później. Aby zrozumieć tę specyfikę, w tradycji marksistowskiej zazwyczaj dokonuje się rozróżnienia między „pracą” a „pracą najemną”. Podstawą tego rozróżnienia są rozważania Karola Marksa na temat „procesu pracy” oraz przypis dodany przez Fryderyka Engelsa do opisującego ten proces fragmentu Kapitału. Engels twierdzi, że „pracę” należy rozumieć jako „pracę najemną w ogóle”, a „pracę najemną” jako „pracę w warunkach kapitalizmu”. Wspólnym mianownikiem tych oraz wcześniejszych określeń pracy, zawartych w Manuskryptach z 1844 r., jest wyraźne rozgraniczenie między ogólną pracą najemną a społeczną formą, jaką przyjmuje ona w kapitalizmie.
Jak twierdzi John Holloway, kwestia formy jest fundamentalna:
Fakt, że praca jest reprezentowana przez wartość, a stosunki społeczne między producentami przybierają formę stosunków wartości między towarami, jest sam w sobie brakiem wolności, niemożnością kontrolowania własnego życia przez ludzi (2002).
We wcześniejszych pracach Marksa pojawia się w tym kontekście rozróżnienie między formami pracy niewyalienowanej i wyalienowanej. Jednak do pewnego stopnia każda ludzka działalność produkcyjna jest wyalienowana, ponieważ opiera się na odseparowaniu człowieka od natury, co sprawia, że człowiek dominuje nad naturą i ją przekształca. Ludzie materialnie oddzieleni od „naturalnych warunków swojego istnienia” muszą jednak, aby żyć, dominować nad tymi warunkami i obiektywizować je, nawet jeśli ich przekształcanie w służbie ludzkim potrzebom i celom niszczy oraz degraduje owe warunki.
Społeczna wymiana materii
Dla Marksa wymiana materii jest stałą cechą procesu pracy człowieka nie tylko w kapitalizmie, ale wszędzie tam, gdzie produkcja pośredniczy w tym, co niemiecki filozof nazywa „separacją” ludzkości od natury. Tak więc „społeczna wymiana materii” („społeczno- ‑ekologiczna wymiana materii”), w której w społeczeństwie kapitalistycznym bierze udział wydatkowanie siły roboczej i wymiana towarów, jest szczególnym przejawem „uniwersalnej wymiany materii natury”, rządzącej zamianą natury w przedmioty ludzkiej potrzeby. Oddzielenie od natury, z którym związana jest owa uniwersalna wymiana materii, z konieczności wiąże się z faktem, że życie ludzkie zawsze jest przez coś zapośredniczone. Otaczający nas świat musi zostać najpierw poznawczo uchwycony przez ludzkie podmioty, które – stojąc ponad naturą – obiektywizują swoją podmiotowość w produktach, w jakie przekształcają świat przyrody.
Dla Marksa tym, co odróżnia najgorszego architekta od najlepszej pszczoły, jest odrębność natury tego pierwszego. Przejawia się ona w zdolności człowieka do przekształcania natury w użyteczne produkty, dzięki którym ludzie mogą realizować swoją podmiotowość. Produkty te, w postaci towarów, pieniędzy czy państwa, wymykają się następnie spod kontroli swoich twórców i znów mają udział w ich życiu i utrzymaniu. Oznacza to, że ludzie przekształcają naturę w warunkach społecznych i historycznych, których nie wybrali i których nie kontrolują, co często wywołuje nieprzewidziane i niezamierzone skutki.
W tym kontekście społeczna wymiana materii w kapitalizmie reprezentuje tylko aktualną „szczególną, wyalienowaną formę”, jaką w praktyce przybiera metaboliczny związek między ludźmi a naturą. Owa „alienacja” jest jednak ściśle związana z ludzką kondycją i nie może zostać zniwelowana w prosty sposób. Takie rozumienie społecznej wymiany materii można znaleźć już we wczesnych pracach Marksa na temat odseparowania podmiotów ludzkich od natury. Pogląd ten znajduje swoją kulminację w Kapitale jako teorii z jednej strony społecznej wymiany materii, a z drugiej – fetyszyzmu, czyli teorii tego, jak stosunki między rzeczami nabierają pozorów rzeczy samych w sobie.
Pośrednictwo społeczne
Rozwinięcie idei kapitalistycznej produkcji i wymiany towarów sformułowane w Kapitale związane jest z koncepcją separacji od natury, która została wyrażona we wcześniejszych pracach Marksa jako logiczna podstawa owej idei. To, co początkowo jawi się jako samowyobcowanie i alienacja w procesie pracy najemnej, wyraża się później w opisie abstrakcji społecznej i monetarnej w kapitalizmie oraz w specyficznych historycznie formach pośrednictwa, które służą do przezwyciężenia luki między podmiotem a przedmiotem, charakterystycznej dla ludzkiego związku z naturą.
Pośredniczący charakter społecznej wymiany materii w kontekście owego oddzielenia przybiera różne formy w różnych czasach i miejscach. Praca najemna to forma pośredniczenia między ludzkością a naturą. Niewspółmierność jej produktów jest zapośredniczona w społecznej formie pieniądza. Antagonizmy i sprzeczności, które powstają wokół relacji kapitał–praca w społeczeństwie kapitalistycznym, oraz ograniczona zdolność robotników do konsumowania produkowanych przez siebie produktów są zapośredniczone w społecznej formie państwa.
Wymiana materii między ludźmi a naturą stanowi zatem podstawowy proces, który jest wyrażany przez te formy pośrednictwa i do którego się one sprowadzają. Jednak w społeczeństwie kapitalistycznym historycznie specyficzny charakter pracy dotyczy nie tyle jej konkretnej formy, ile abstrakcyjnej jakości, którą osiąga się w wymianie jej produktów jako towarów na rynku. Tutaj teoria pracy i wartości Marksa kładzie nacisk na wymianę jako kluczowy moment w procesie abstrakcyjnego wytwarzania wartości. Jednak ta abstrakcja rozwija się początkowo w samej produkcji.
Realna abstrakcja
Choć praca abstrakcyjna jako forma społeczna nie ma konkretnego istnienia, to ma namacalny wpływ, który jest konkretnie doświadczany przez pracowników. Określa ona pracę, życie i relacje społeczne w społeczeństwie kapitalistycznym. Standaryzuje, racjonalizuje i homogenizuje. Tłumi spontaniczność, niszczy pragnienia i wyzbywa człowieka jego godności. Dlatego ujęcie, które uznaje rolę wymiany pieniężnej w abstrakcji pracy, nie ogranicza tego zrozumienia do sfery cyrkulacji pieniądza, ale odnosi do tego, jak działalność produkcyjna sama jest kształtowana przez oczekiwania wynikające z życia w społeczeństwie opartym na wymianie towarów na pieniądze.
Mimo że praca abstrakcyjna jest dla Marksa specyficzną historycznie formą obecną w ludzkiej aktywności w społeczeństwie kapitalistycznym, praca konkretna utrzymuje swoją centralną rolę w społecznej wymianie materii, trudną od oddzielenia od pracy abstrakcyjnej. Dzieje się tak dlatego, że praca konkretna nie ma już żadnego autonomicznego istnienia oddzielonego od pracy abstrakcyjnej. W miarę, jak przestrzeń wartości się powiększa, tworzy się luka między konkretnym doświadczeniem pracy oraz abstrakcyjnymi czynnikami stymulującymi rozwój gospodarki. Przekształcenie pracy konkretnej w pracę abstrakcyjną polega na zanegowaniu konkretnego doświadczenia pracy na rzecz „odcieleśnionej” pracy abstrakcyjnej.
Praca abstrakcyjna nie jest jedynie „przeciwieństwem pracy konkretnej”. Polega raczej na redefiniowaniu pracy konkretnej. Proces abstrakcji trwa nieprzerwanie i opiera się na sprzeczności między pracą konkretną a abstrakcyjną. Funkcjonujemy bowiem w świecie, w którym jakość naszego konkretnego, materialnego życia zależy od naszej zdolności do działania w świecie zdominowanym przez abstrakcyjne, niematerialne rzeczy, takie jak wartości i pieniądze. Staramy się podejmować konkretne działania w świecie zdominowanym przez te „realne abstrakcje”. Krótko mówiąc: walka z ekspansją „ślepego podmiotu” abstrakcji jest zawsze zapośredniczona, ale ma szansę wykształcić inne społeczne formy pracy.
Tłumaczenie: Piotr Biłgorajski
Artykuł jest zredagowanym w niedużym stopniu fragmentem z książki A World Beyond Work? Labour, Money and the Capitalist State between Crisis and Utopia opublikowanej przez Emerald Books.
Warto doczytać:
- S. Clarke, Marx, Marginalism and Modern Sociology, London 1991.
- The Labour debate. An investigation into the theory and reality of capitalist work, A. C. Dinerstein, M. Neary (red.), London–New York 2002.
- J. B. Foster, Marx’s theory of metabolic rift: Classical foundations for environmental sociology, „American Journal of Sociology” 1999, Vol. 105, No. 2, s. 366–405.
- D. Harvey, Spaces of Hope, Edinburgh 2002.
- J. Holloway, Change the World without Taking Power: The Meaning of Revolution Today, London 2002.
- K. Marx, Capital, Vol. 1, London 1976.
- M. Postone, Time, Labour and Social Domination: A reinterpretation of Marx’s critical theory, New York 1993.
- A. Sohn-Rethel, Intellectual and Manual Labour, Atlantic Highlands 1978.
Ana Cecilia Dinerstein – prof. socjologii na Uniwersytecie w Bath. Współautorka (z Frederickiem Harrym Pittsem) książki A World Beyond Work? Labour, Money and the Capitalist State between Crisis and Utopia (Emerald Books).
Frederick Harry Pitts – starszy wykładowca polityki na Uniwersytecie w Exeter. Współautor (z Aną Cecilią Dinerstein) książki A World Beyond Work? Labour, Money and the Capitalist State between Crisis and Utopia (Emerald Books).
Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0.
W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
< Powrót do spisu treści numeru.
Ilustracja: Agnieszka Zaniewska
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Ps. “Nie Marx zdobi człowieka… i jego pracę!”
AD 2025
“A jednak!”
Cha cha cha…
Ta wszechobecna alienacja jak deformacja i kontaminacja oraz dewaluacja
Zgroza
AD 2025