Artykuł Filozofia kultury

Andrzej Szahaj: Filozofia jest niezastąpionym narzędziem pogłębiania samoświadomości poszczególnych sfer kultury

Funkcją filozofii jest także nadawanie porządku (spójności) kulturze przez proponowanie i skuteczne perswadowanie całościowych wizji świata i życia. Owo dostarczanie światopoglądu, rozumianego bardzo szeroko jako zestaw przekonań o charakterze ontologicznym, epistemologicznym i aksjologicznym, jest szczególnie istotne w sytuacji pewnych przesileń o charakterze kulturowym, w tym i przesileń politycznych.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2016 nr 5 (11), s. 37. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


Co w kulturze jest najważniejsze?

Wszystko zależy od tego, jak rozumiemy kulturę (jak wiadomo jest ponad 160 jej definicji). Dla mnie kultura to przede wszystkim zespół przekonań o charakterze normatywnym (jakie cele warto osiągać) i dyrektywalnym (jak należy to robić), podzielanych przez jakąś wspólnotę ludzi (społeczeństwo, naród, mieszkańców wielu krajów powiązanych ze sobą tradycją i historią, jak np. Europa). W tym sensie kultura to przede wszystkim „rzeczywistość myślowa”, jak to ujmował mój mistrz, profesor Jerzy Kmita. Tak rozumiana kultura to kultura w sensie zasadniczym i właściwym. Przy takim rozumieniu kultury trudno powiedzieć, co jest w niej najważniejsze. Być może spójność i zdolność do zmiany. Historia pokazuje, że kultury, które potrafiły zachować jedno i drugie, miały szansę na przetrwanie, przede wszystkim w konfrontacji z innymi kulturami. Te dwie rzeczy są na pozór sprzeczne. Idzie bowiem o to, jak szybko kultura, która się zmienia, może osiągnąć po zmianie stan pewnej równowagi.

Co kultura zawdzięcza filozofii?

Rozumiem, że pytamy o kulturę zachodnią i filozofię europejską. W różnych kulturach bywa bowiem z filozofią (często wszak odmienną od europejskiej) i jej funkcją różnie.

Kultura zachodnia zawdzięcza zachodniej filozofii przede wszystkim dynamizm. Wynika on z permanentnego procesu poddawania krytyce obowiązujących przekonań filozoficznych, światopoglądowych i wreszcie naukowych przez niezadowolone z ich kształtu nowe orientacje filozoficzne. W tym sensie można także powiedzieć, że filozofia jest głównym narzędziem uczenia się Zachodu, procesu polegającego przede wszystkim na rozszerzaniu zachodniej wyobraźni kulturowej, prowadzącego do uzyskania przez nią niezwykłego stopnia złożoności i wrażliwości (w tym wrażliwości na inność).

Funkcją filozofii jest także nadawanie porządku (spójności) kulturze przez proponowanie i skuteczne perswadowanie całościowych wizji świata i życia. Owo dostarczanie światopoglądu, rozumianego bardzo szeroko jako zestaw przekonań o charakterze ontologicznym, epistemologicznym i aksjologicznym, jest szczególnie istotne w sytuacji pewnych przesileń o charakterze kulturowym, w tym i przesileń politycznych.

Istotne zadanie filozofii to także zapewnianie ciągłości kulturowej poprzez proces ponawianego interpretowania starych teorii filozoficznych, a przez to ukazywania ich żywotności i znaczenia dla trwania pewnej tradycji myślenia o świecie i życiu, charakterystycznej dla określonej wspólnoty ludzkiej (w przypadku filozofii zachodniej – dla Europejczyków). Ta funkcja filozofii ściśle łączy się z jej funkcją edukacyjną. Polega ona przede wszystkim na wyrabianiu umiejętności myślenia krytycznego, a co za tym idzie – także proponowania alternatyw dla każdorazowego status quo. Ważna jest także umiejętność refleksyjnego odnoszenia się do swojego własnego życia, która jest warunkiem uzyskania intelektualnej dojrzałości oraz względnej autonomii. Filozofia wraz z literaturą piękną (szerzej – sztuką) to najlepsze narzędzia poszerzania wrażliwości jednostek, w tym wrażliwości etycznej, co wraz z pewną giętkością intelektualną składa się na romantyczny ideał kształcenia jako Bildung.

Ten edukacyjny wymiar filozofii należy także poszerzyć o możliwość nabywania – w wyniku jej znajomości i studiowania – umiejętności myślenia zgodnie z wymogami logiki, a także prowadzenia debaty przy wykorzystaniu umiejętności racjonalnej argumentacji i przekonywania. W czasach powszechnego niechlujstwa intelektualnego to rzeczy bezcenne. W tym sensie wysoka kultura filozoficzna jakiejś wspólnoty jest warunkiem jej wysokiej kultury życia codziennego, a także m.in. wysokiej kultury politycznej.

I na zakończenie ostatnia funkcja kulturowa filozofii, na którą chciałbym tutaj zwrócić uwagę. Idzie o związaną z nią możliwość dostrzeżenia ukrytych założeń, na jakich wspierają się poszczególne teorie naukowe, doktryny religijne czy stanowiska polityczne, niewidoczne z punktu widzenia ich samych. W tym sensie filozofia jest niezastąpionym narzędziem pogłębiania samoświadomości poszczególnych sfer kultury (nauki, religii, sztuki, polityki), a także szansą na ujawnienie tego, co ukryte, w tym także nieprzewidzianych konsekwencji poszczególnych stanowisk występujących w ich obszarze. A ponieważ ujawnienie zarówno owych założeń, jak i konsekwencji nie zawsze jest wygodne dla zwolenników wspomnianych stanowisk, filozofia nierzadko jest przez nich nielubiana. Może i dobrze.


szahajAndrzej Szahaj – profesor filozofii, zajmuje się m.in. postmodernizmem, filozofią polityki i kultury. Autor ponad stu publikacji naukowych oraz kilkudziesięciu artykułów publicystycznych i popularyzatorskich, autor m.in. znanej książki E Pluribus Unum? Dylematy wielokulturowości i politycznej poprawności (2010).

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 PolskaW pełnej wersji graficznej można go przeczytać > tutaj.

< Powrót do spisu treści numeru.

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

Skomentuj

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy