Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 5 (47), s. 36–37. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Niełatwo napisać książkę na temat wycinka dziejów myśli, co do którego natury i ram czasowych trwają spory, zwłaszcza gdy zadaniu przyświeca zamysł popularyzatorski. Autorce Filozofii oświecenia w pigułce realizacja tego zadania w znacznym stopniu się powiodła. Książka O’Grady składa się z wprowadzenia (ogólnej charakterystyki Oświecenia), rozdziału ukazującego „drogę do oświecenia” i dziewięciu rozdziałów o przedstawicielach epoki. Zostali do nich zaliczeni: René Descartes, John Locke, Baruch Spinoza, David Hume, Jean-Jacques Rousseau oraz Immanuel Kant. Myśli Hume’a i Kanta poświęcono po dwa rozdziały, traktujące o epistemologii i metafizyce oraz etyce. Całość zamyka słownik pojęć i lista „postaci oświecenia” w porządku chronologicznym.
Mimo popularnego charakteru książka jest kopalnią wiedzy: oprócz analizy i rekonstrukcji głównych tez i rozumowań omawianych autorów znajdziemy wzmianki o współczesnych sporach interpretacyjnych, odniesienie teorii nowożytnych do aktualnych problemów filozofii i nauki oraz prezentację sylwetek filozofów zawierającą informacje biograficzne i mniej znane ciekawostki. Liczne ilustracje, odpowiednio dobrane cytaty oraz podsumowania rozdziałów czynią z książki znakomite narzędzie (auto)dydaktyczne.
Według autorki Descartes, który uczynił myślącą jednostkę punktem wyjścia dociekań naukowych, jest prekursorem debat w filozofii umysłu, traktując umysł i ciało jako dwie odrębne, choć wpływające na siebie substancje. Teoria własności Locke’a zainspirowała zarówno teorię alienacji Karola Marksa, jak i koncepcje wolnego rynku. Spinoza, uznany przez historyka Jonathana Israela za wiodącą postać tzw. radykalnego Oświecenia, antycypował ideę „niewidzialnej ręki rynku”, a wykluczając możliwość osobistej relacji z Bogiem, przygotował grunt pod Nietzscheańską tezę o Jego „śmierci”. Uważany za krytyka nowożytnej nauki Berkeley głosił teorię idei jako „ektypów” i „archetypów” w umyśle Boskim. Hume zaprojektował naukę o umyśle na wzór Newtonowskiej fizyki; jego koncepcja „oddźwięku uczuciowego” znajduje odpowiednik w neurofizjologicznej teorii neuronów lustrzanych. Tworząc wyrafinowaną psychologię moralną, wpłynął na utylitaryzm ujmujący człowieka jako istotę dążącą do szczęścia i unikającą cierpienia. Mający barwny życiorys Rousseau, który pisał książki o wychowaniu, a sam oddał dzieci do sierocińca, jako autor koncepcji „woli powszechnej” zainspirował różne nurty: socjalistyczne, liberalne, a nawet nacjonalistyczne. Kant stworzył filozofię transcendentalną: koncepcję wiedzy jako rezultatu aktywności poznawczej podmiotu, a także obiektywną i absolutną etykę zakorzenioną w rozumnej wolności.
Wspomniani filozofowie to ważni przedstawiciele myśli nowożytnej. Czy jednak każdy z nich reprezentuje Oświecenie? Czy teocentryzm Kartezjusza i Spinozy dobrze oddaje charakter „wieku rozumu”? A może opisując filozofię tej epoki, należałoby przyjrzeć się żywym w XVIII w. zagadnieniom, jak religia czy rewolucja, zasygnalizowanym na początku książki, nie zaś wielkim postaciom, których myśl wykracza poza ramy określonej epoki? Mimo utrudniających lekturę translatorskich i edytorskich usterek, znajdujących się w każdym rozdziale, czytelnik Filozofii oświecenia… dostaje dobry wykład filozofii nowożytnej. Pozostaje jednak pytanie: „Czym właściwie było Oświecenie?”.
Anna Tomaszewska
Jane O’Grady, Filozofia oświecenia w pigułce, tłum. J. Bednarek, WN PWN, Warszawa 2021, 256 ss.
Interesują Cię recenzje innych książek filozoficznych? Zajrzyj do naszego działu Omówienia i recenzje.
Skomentuj