Błażej Gębura: Cywilizacja w tworzeniu [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2021 nr 2 (38), s. 50. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

W jednej ze swych ostatnich książek Whitehead prezentuje coś, co można nazwać procesualną historią idei. Aplikując swoją oryginalną metafizykę do filozofii kultury, autor Process and Reality otrzymuje w efekcie intrygujący program utrzymywania cywilizacji przy życiu. Dla Whiteheada bowiem najgorszym, co może przytrafić się cywilizacji, jest stagnacja. W tym kontekście w książce przywołany zostaje zresztą przykład kopców tworzonych przez termity. Dla Whiteheada struktury i społeczności termitów mają jeden naprawdę przerażający rys: są niezmienne. Whitehead sądzi, że jest to taki model porządku społecznego, jeśli można go tak w ogóle nazwać, którego pod żadnym pozorem nie powinniśmy naśladować.

Whitehead faktycznie opowiada się za postępem, ale takim, którego granice wyznaczają określone wartości. Z tego punktu widzenia można określić projekt społeczny zawarty w Przygodach idei jako kompromisowe rozwiązanie pomiędzy nadmiernie konserwatywnymi i progresywnymi postulatami kierunku rozwoju społeczności ludzkich. Czymś, co może osłabiać, przynajmniej z psychologicznego punktu widzenia, wiarygodność rozwiązań zaproponowanych przez Whiteheada, jest ich pogodny, nad wyraz optymistyczny ton, w który trudno dzisiaj uwierzyć, biorąc pod uwagę historię XX wieku. Autora usprawiedliwia oczywiście fakt, że książka ukazała się po raz pierwszy w 1933 roku, kiedy można było jeszcze mieć nadzieję na to, że kolejna wojna światowa nigdy nie dojdzie do skutku.

Niezależnie od trafności diagnoz Whiteheada pytanie o kierunek rozwoju cywilizacji pozostaje niezwykle aktualne. Sądzę, że każdy, kto na poważnie próbuje znaleźć na nie odpowiedź, powinien zapamiętać, przynajmniej jako punkt wyjścia do dalszych analiz, fragment, który można traktować jako zwięzłe podsumowanie Przygód idei: „Ludzkość zachowuje swoją energię tak długo, jak dostrzega realny kontrast pomiędzy tym, co było, a tym, co może być; oraz dopóki pobudza ją energia przygody, wykraczająca poza bezpieczną przeszłość. Bez przygody cywilizacja znajduje się w pełnym rozkładzie”.

Błażej Gębura

Alfred North Whitehead, Przygody idei, przeł. Marek Piwowarczyk, PWN, Warszawa 2020, 372 ss.

Błażej Gębura – doktor filozofii. Zajmuje się filozofią religii, metafilozofią i epistemologią. W wolnych chwilach rąbie drewno i nałogowo czyta powieści szpiegowskie. Hobby: pisanie i kolekcjonowanie płyt jazzowych.