Błażej Gębura: Wartości miarą poznania [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2023 nr 1 (49), s. 52. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

W Przedmiocie poznania Heinrich Rickert stara się wskazać, w jaki sposób można pogodzić ze sobą idealizm i realizm w sprawie przedmiotu poznania, przyjmując zalety i odrzucając słabe strony obu stanowisk. Rickert sądzi, że nie da się wykroczyć poza zasadę immanencji (uzależniającą byt od świadomości) i wskazać na jakiekolwiek byty zewnętrzne wobec świadomości, które mogłyby pełnić rolę miary poznania. Jednocześnie jest przekonany o tym, że bez takiej miary nie moglibyśmy mówić o poznawaniu, które ma miejsce tylko wtedy, gdy możemy wskazać nie tylko podmiot, ale i przedmiot poznania. Rozwiązanie, jakie proponuje Rickert, polega na stwierdzeniu, że obiektywność poznania jest gwarantowana przez nieistniejące (sic!), ale zawsze obowiązujące wartości. Idealizm ma zatem rację, gdy postuluje zasadę immanencji, gdyż niemożliwością jest poza nią wykroczyć. Myli się jednak w tym, że pozostając na jej gruncie, można wyjaśnić, jak możliwe jest poznanie. Z kolei zaletą realizmu jest to, że postuluje zewnętrzną, a więc niezależną od podmiotu poznającego miarę poznania, która odpowiada za jego obiektywność. Pomyłką jest jednak przypuszczenie, że ową miarą są byty istniejące niezależnie od świadomości podmiotu poznającego.

To dzięki wartościom jakiekolwiek sądy, które wypowiadamy, są sensowne i są przypadkami poznania. Wartości są niezależne od podmiotu poznającego, który w każdym sądzie afirmuje je jako nieistniejące realnie powinności. Pomysł, zgodnie z którym wartości mają treść i obowiązują bezwzględnie, ale jednocześnie nie są w jakimkolwiek sensie bytami, wydaje się wymagać zbyt wiele, nawet od życzliwie nastawionego czytelnika. Rickert zdawał sobie z tego sprawę, gdyż do tej kwestii powraca na kartach książki wielokrotnie, na różne sposoby tłumacząc ową zależność i konstatując wyższość swojej wersji idealizmu transcendentalnego nad konkurencyjnymi stanowiskami. Pomimo intensywności tych wszystkich zabiegów krytyk mógłby wskazać, że karkołomność poglądów Rickerta na naturę wartości może być równie dobrze zachętą do ponownego rozważenia tezy o prawomocności metafizyki.

Można jednak pomyśleć, że ten zarzut (albo pewna jego wersja) ma za adresata nie tyle samego autora, co całą współczesną społeczność filozoficzną. Aksjologia, najbardziej intrygująca i tajemnicza z wszystkich dyscyplin filozoficznych, pozostaje wciąż niewystarczająco rozpoznana. Problem polega chyba na tym, że nie bardzo wiemy, jak z teoretycznego punktu widzenia powinniśmy „zachować się” wobec wartości. Musimy przecież traktować je jako zupełnie odrębną sferę od sfery realnie istniejących bytów, dziedzinę, przy której rozpoznawaniu łamią się nasze typowe intuicje. Ta ostatnia okoliczność ma ogromne znaczenie praktyczne, gdyż uświadamiając sobie trudności w ewentualnej realizacji takiego filozoficznego projektu, niemal w ogóle go już nie podejmujemy. I nawet jeśli w dzisiejszym filozoficznym świecie spór realizmu z idealizmem nie budzi już takich emocji jak kiedyś, to czytając traktat Rickerta, łatwo zatęsknić za filozofią uprawianą kompletnie na serio i podziwiać sposób, w jaki autor Przedmiotu poznania przeprowadza swoje analizy. Być może w chwilach wolnych od technicznych i często jedynie terminologicznych, a nie przedmiotowych, sporów będziemy kiedyś w stanie do tak rozumianej filozofii wrócić.

Heinrich Rickert, Przedmiot poznania, tłum. T. Kubalica, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2022, ss. 561.

Błażej Gębura – doktor filozofii. Zajmuje się filozofią religii, metafilozofią i epistemologią. W wolnych chwilach rąbie drewno i nałogowo czyta powieści szpiegowskie. Hobby: pisanie i kolekcjonowanie płyt jazzowych.