Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 3 (45), s. 6–8. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Co to jest eksperyment myślowy?
Główna idea eksperymentu myślowego polega na tym, że przez wyobrażanie sobie pewnej sytuacji i myślenie o niej możemy dowiedzieć się czegoś o rzeczywistości. Przeprowadzamy eksperyment nie w laboratorium, ale w swoim umyśle, a jego wyniki dają nam pewną wiedzę o świecie rzeczywistym. To, co robimy, to wymyślanie hipotetycznych sytuacji dotyczących konkretnych przypadków i wyciąganie z tych sytuacji wniosków.
Podam kilka przykładów. Załóżmy, że pan Spock przeczytał wszystkie podręczniki na temat fizyki i biologii człowieka. Nie dowie się z nich jednak wszystkiego. Niezależnie bowiem od tego, jak wiele nauczył się z samej lektury, wydaje się, że nie może wiedzieć, jak to jest czuć złość, rozbawienie czy strach. Czy tak skonstruowany przykład nie pokazuje, że istnieją fakty dotyczące doświadczania czegoś, które różnią się od faktów z fizyki i biologii? Czy w takim przypadku istnieją w świecie fakty, o których nauka nic nam nie powie? Oto inny przykład. Wyobraźmy sobie sytuację, w której rozpędzony wagonik mknie po torach kolejowych w kierunku pięciu niczego niespodziewających się przechodniów. Jeśli pociągniesz za dźwignię, możesz skierować wagonik na boczny tor, ale w ten sposób jednostka trakcyjna rozjedzie kogoś innego. Co powinieneś zrobić? Czy moralnie słuszne byłoby pociągnięcie za dźwignię i poświęcenie jednej osoby, aby uratować pięć innych? A może moralnie słuszne byłoby nie robić nic? Wydaje się, że wyobrażanie sobie tej sytuacji i zastanawianie się nad nią umożliwi zdobycie wiedzy moralnej – wiedzy o tym, co w tej sytuacji byłoby moralnie słuszne. Co więcej, można też dzięki temu zdobyć bardziej ogólną wiedzę moralną – wiedzę o tym, czy poświęcenie życia jednej osoby dla dobra innych jest moralnie słuszne. Potencjalna korzyść z eksperymentów myślowych polega na tym, że mogą one dostarczać nam cennych informacji o rzeczywistości: o tym, czy nasze doświadczenia i emocje są stanami fizycznymi, o tym, czy moralna słuszność działania całkowicie zależy od jego konsekwencji, i o wielu innych rzeczach.
Problem eksperymentów myślowych polega na tym, jak wyobrażenie sobie czegoś w głowie może powiedzieć nam coś o świecie poza nią. W eksperymencie myślowym wszystko na temat rozpatrywanej sytuacji jest zmyślone. Nie przypomina on eksperymentu przeprowadzanego w świecie rzeczywistym, wymagającego użycia różnych przyrządów, odczytów i wielokrotnych obserwacji. W eksperymencie myślowym nie korzystamy z urządzeń, a obserwacja nie odgrywa w nim żadnej roli. Uczestniczysz w nim tylko ty i twoja wyobraźnia. Nie wiadomo, w jaki sposób to, co dzieje się w wyobraźni, może powiedzieć cokolwiek o tym, jak wygląda rzeczywistość. Jedną rzeczą jest wyciąganie wniosków z eksperymentu przeprowadzonego w świecie rzeczywistym, a zupełnie inną rzeczą jest wyciąganie wniosków z eksperymentu przeprowadzonego tylko we własnej głowie. Jak więc eksperyment myślowy wypełnia lukę między tym, co sobie wyobrażamy, a tym, co dzieje się w świecie rzeczywistym?
Eksperymenty myślowe w nauce
Eksperymenty myślowe są wykorzystywane nie tylko przez filozofów. Korzystali z nich również naukowcy tacy jak Galileusz, Newton i Einstein. Galileusz użył eksperymentu myślowego, aby zdyskredytować konkurencyjną teorię mechaniki Arystotelesa. Arystoteles uważał, że im przedmiot jest cięższy, tym szybciej spada. Galileusz użył eksperymentu myślowego, aby wykazać, że teoria Arystotelesa jest fałszywa. Pomyślmy o ciężkim kamieniu A i nieco lżejszym B. Arystoteles uważał, że ciężki kamień spada szybciej niż lżejszy. Załóżmy, że zwiążemy A i B razem i otrzymamy pojedynczy obiekt A + B. Który z nich spadałby szybciej: kamień A czy ten składający się z A i B? Według Arystotelesa, ponieważ A + B jest cięższy od A, to A + B spadłby szybciej niż A. Ale pamiętajmy, że teoria Arystotelesa mówi również, że lżejszy kamień (B) nie spadałby tak szybko jak cięższy (A). Gdybyśmy więc związali A i B razem, to B spowolniłby A. Oznacza to, według Arystotelesa, że A + B spadałby wolniej niż samo A. Ale teraz – zauważa Galileusz – czy widzisz, że Arystoteles sam sobie zaprzeczył? Arystoteles powiedział zarówno, że A + B będzie spadać szybciej niż A, jak i że A + B będzie spadać wolniej niż A. Ponieważ Arystoteles popadł w sprzeczność, jego teoria nie może być poprawna. Według Galileusza prawidłowa odpowiedź musi być taka, że A, B oraz A + B spadają z tą samą prędkością. Galileusz uzyskał wynik bez przeprowadzania eksperymentu w świecie rzeczywistym. Zamiast tego poprosił nas, abyśmy wyobrazili sobie przedmioty o różnej masie i zastanowili się, jak zachowywałyby się one osobno, a następnie razem. Już samo wyobrażenie sobie tej sytuacji i zastanowienie się nad nią uświadamia nam, że Arystoteles nie może mieć racji i że Galileusz musi mieć rację. Ciała o różnej masie spadają z taką samą prędkością. Galileusz zlikwidował przepaść między naszą wyobraźnią a wiedzą o świecie rzeczywistym.
Wszystko to oznacza, że zarówno filozofowie, jak i naukowcy wykorzystują eksperymenty myślowe do testowania idei i wyciągania cennych wniosków. Eksperyment myślowy Galileusza pokazuje, że przepaść między naszą wyobraźnią a wiedzą o rzeczywistym świecie można zniwelować. Wciąż jednak zastanawiamy się, w jaki sposób jest to możliwe. Podam pewną analogię. Biolodzy zastanawiali się kiedyś, jak trzmiel może latać, biorąc pod uwagę jego wagę i niewielkie rozmiary skrzydeł. To oczywiste, że trzmiele latają, ale jak to możliwe? Podobnie filozofowie nadal zastanawiają się, w jaki sposób eksperymenty myślowe wypełniają lukę między wyobraźnią a wiedzą, mimo że przykład Galileusza i innych pokazuje, że lukę tę można wypełnić. Jeśli jesteś empirystą, ten problem jest poważny. Empirysta uważa, że cała wiedza zależy od percepcji, czyli od doświadczenia świata. Jak to więc się dzieje, że samo wyobrażenie sobie, jak wygląda świat, może nam powiedzieć coś o świecie rzeczywistym?
Zagadka fikcji
Problem eksperymentów myślowych przypomina inną zagadkę z dziedziny filozofii: w jaki sposób możemy się czegoś nauczyć z fikcji? Opowieści o Harrym Potterze mówią nam o wartości przyjaźni i odwagi w trudnych czasach. Powieść George’a Orwella Rok 1984 mówi nam o tym, jak państwo totalitarne może zmieniać i kontrolować nawet znaczenie słów, których używamy i „którymi myślimy”. Jednak jako dzieła fikcyjne historie te są całkowicie zmyślone. Żadne z wydarzeń w nich zawartych nie miało miejsca. Autorzy mogą napisać wszystko, co im się podoba. Jak więc czytanie o rzeczach, które nigdy się nie wydarzyły, może nam coś powiedzieć o prawdziwym świecie, świecie prawdziwych ludzi i wydarzeń? Znów pojawia się przepaść między tym, co jest w wyobraźni autora, a tym, co dzieje się w świecie rzeczywistym. Jak tę przepaść „zasypać”? Rozwiązanie problemu eksperymentów myślowych może pomóc w rozwikłaniu zagadki, w jaki sposób dzieła fikcyjne mogą nas informować o świecie rzeczywistym.
Klasyfikacja eksperymentów myślowych
Przyjrzeliśmy się niektórym eksperymentom myślowym, ale jak w ogóle powinniśmy je klasyfikować? Należałoby wskazać, czym są różne rodzaje eksperymentów myślowych i jakie przykłady należą do poszczególnych kategorii. Być może moglibyśmy sklasyfikować eksperymenty myślowe według tego, czy pełnią one rolę pozytywną, czy negatywną: czy pokazują, że coś jest prawdą, czy że coś jest fałszem. Na przykład być może eksperyment myślowy z wagonikiem przekonał cię, że konsekwencjalizm jest fałszywy: że moralność działania nie jest określana przez jego konsekwencje. Byłby to wynik negatywny. Pozostawia on otwarte pytanie o to, co decyduje o moralnym statusie działania. Gdyby eksperyment myślowy mógł na nie odpowiedzieć, byłby to wynik pozytywny. Eksperyment myślowy Galileusza wydaje się mieć zarówno wynik negatywny, obalający teorię Arystotelesa, jak i pozytywny: przyspieszenie grawitacyjne jest niezależne od ciężaru. Jest to jednak tylko jeden ze sposobów klasyfikacji eksperymentów myślowych; filozofowie powinni zbadać także inne, komplementarne siatki pojęciowe.
Eksperymenty myślowe mają bardzo szerokie zastosowanie, zarówno w filozofii, jak i poza nią. Istnieje jednak niejasność dotycząca tego, jak one działają i co sprawia, że eksperyment myślowy jest dobry. Biorąc pod uwagę integralną rolę, jaką eksperymenty myślowe odgrywają w filozofii, jest to problem palący.
Tłumaczenie: Piotr Biłgorajski
Chris Daly – profesor filozofii na Uniwersytecie Manchesterskim w Wielkiej Brytanii. Jest autorem książek Introduction to Philosophical Methods (Broadview Press, 2010) i Philosophy of Language: An Introduction (Bloomsbury Press, 2012).
Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
< Powrót do spisu treści numeru.
Ilustracja: Małgorzata Uglik
Skomentuj