Logika

Nastazja Stoch: Ciekawostki semiotyczne #5 — Ile znaczeń ma „herbata”?

W Słowniku Języka Polskiego PWN czytamy, że słowo "herbata" może być rozumiane na kilka sposobów:
  1. Herbata jako roślina (krzew)
  2. Liście krzewu herbacianego, z których przyrządza się napar
  3. Napar z suszonych liści (krzewu herbacianego)
  4. Napar z innych ziół lub roślin 
  5. Skromne przyjęcie popołudniowe

Skoro słownik podał więcej niż jedno znaczenie słowa “herbata”, to mamy do czynienia z polisemem, czyli wyrazem, który ma wiele znaczeń. Polisemy należy odróżnić od homonimów — te ostatnie mimo tego, że brzmią tak samo, mają inne znaczenie (np. słowo “zamek” może oznaczać zarówno budynek, rozporek jak również urządzenie do zamykania i otwierania drzwi). Dla stwierdzenia homonimii językoznawcy zazwyczaj badają pochodzenie znaczeń i dochodzą do wniosku o ich niezależności. Przykładem jest występujące w języku angielskim słowo “bank”, które odnosi się do banku albo do brzegu rzeki. Ponieważ pierwsze znaczenie pochodzi od włoskiego “banco”, a drugie wywodzi się ze znacznie starszego słowa staroislandzkiego, możemy wnioskować, że mamy do czynienia z homonimem.  Poza tym intuicyjnie rozumiemy, że te dwa znaczenia nie są ze sobą powiązane. Inaczej jest w przypadku polisemów (np. „guma”, „gra”, „w”, „być”), gdzie znaczenia danego wyrazu nie są od siebie niezależne.

Wróćmy jednak do „herbaty”. Mimo tego, że podanych mamy pięć  znaczeń, to lista ta jest wybrakowana. Osobiście upierałabym się, że należy wyróżnić co najmniej jeszcze jedno znaczenie (nadmienione zresztą, ale nie wyszczególnione), mianowicie „suszone liście herbaty”. Przypuśćmy, że jestem w kawiarni i mówię: „kupię herbatę”. Zapewne chodzi mi o znaczenie naparu z suszonych liści herbaty (znaczenie C). Jednak inne znaczenie mam na myśli, gdy to samo zdanie wypowiadam w domu, przed wyjściem  do sklepu. Sens nie pasuje do żadnego z wymienionych na słownikowej liście, bo prawdopodobnie będę kupować suszone liście herbaty zapakowane w torebki lub luzem, na wagę. O ten sam sens, zdaje się, chodzi w zdaniu „zaparz herbatę” — nie będziemy przecież zalewać gorącą wodą krzewu, jego świeżych liści, ani żadnego napoju, ani przyjęcia. Zastanówmy się jeszcze, co tak naprawdę mówi do nas babcia, kiedy każe nam „wstawić herbatę”? 

Uwzględniając wszystkie znaczenia słowa „herbata”, można sporządzić jego przykładową tzw. sieć radialną (diagram, który zawiera wszystkie znaczenia danego słowa umieszczając najbardziej prototypowe znaczenia w centrum diagramu, a mniej prototypowe na peryferiach tego diagramu). Możemy sporządzić wyłącznie sieć przykładową, gdyż podstawowe rozumienie znaczenia może się różnić ze względu grupę użytkowników języka — dla plantatora herbaty prototypowe znaczenie zapewne będzie inne niż dla Anglika lub przeciętnego “pijacza” herbaty. W centrum sieci radialnej umieszczone więc zostanie prototypowe, czyli intuicyjne, najbardziej podstawowe lub najpopularniejsze użycie danego słowa. Uznając prototyp za punkt wyjścia i oznaczając go numerem pierwszym można poprowadzić sieć radialną, w której uwzględni się relacje występujące między różnymi znaczeniami, również metaforycznymi (które zwykle, o ile w ogóle się pojawią, będą na krańcach sieci). 

Sieć radialna przedstawiająca znaczenie słowa „herbata”
Sieć radialna przedstawiająca znaczenia słowa „herbata”.

Znaczenia podane przez Słownik zostały uporządkowane w inny sposób, a także dodane zostały inne znaczenia, które leżą w nieprzypadkowej konfiguracji. Znaczenie 1.1.1 jest metonimią dla 1.1, gdyż liście stanowią część krzewu (wyróżnioną dla człowieka jako konsumenta herbaty). Podobnie 1.3 i 1.4 są metonimiczne wobec 1, gdyż są produktami, czy też składnikami, z których robi się herbatę (1). Herbata 1.5 ma jako jedyna puste kółeczko, gdyż nie istnieje ogólne znaczenie herbaty, które odwoływałoby się do wydarzenia, ale za to mamy znaczenia, które odnoszą się do konkretnych typów wydarzeń (1.5.1, 1.5.2, 1.5.3). Nie jest to ostateczna postać sieci radialnej dla „herbaty”. Można na przykład zastanawiać się, czy nie powinniśmy wyprowadzić herbaty 1.3 z herbaty 1.1.1, jako że jest ona odpowiednio przetworzoną częścią krzewu..

Jaka jest różnica między Słownikiem Języka Polskiego a siecią radialną? Sieć radialna uwzględnia znaczenia, których nie uwzględniają słowniki, za to te ostatnie podają tylko semantyczne znaczenia słów, pomijając pragmatykę języka. W zasadzie jest to zobrazowanie sporu między poglądem „słownikowym” a poglądem „encyklopedycznym” na język – pogląd słownikowy chce odróżnić „twarde” znaczenia słów od tego, jak użytkownicy ich używają, natomiast pogląd encyklopedyczny, który leży w nurcie językoznawstwa kognitywnego, zaciera granice między semantyką a pragmatyką i uwzględnia wszystkie znaczenia czy użycia słów, przez co ich znaczenie staje się bardziej zatarte i płynne. Wreszcie, tworząc sieć radialną, można wywieść znaczenia metaforyczne czy metonimiczne od niemetaforycznych, np. „głowa” w znaczeniu „głowy rodziny” jest metaforycznym znaczeniem, które można wywieść z „głowy” w znaczeniu „części ciała”. 

 


Nastazja Stoch – z wykształcenia filozof i językoznawca, pracownik Katedry Sinologii KUL. Zajmuje się semiotyką, zagadnieniami filozofii języka i językoznawstwa kognitywnego. Poza tym już niewiele rzeczy ją interesuje, bo tylko ze trzy: literatura piękna, gra w koszykówkę i na pianinie. Oprócz tego stara się prowadzić styl życia Less Waste i nie kupować produktów szkodzącym środowisku i testowanych na zwierzętach.

Ilustracje: Jędrzej Pawlaczyk

Po wiecej ciekawostek semiotycznych zajrzyj do naszego działu „Semiotyka”.

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

2 komentarze

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy