Artykuł Etyka

Dominika ­Dzwonkowska: Biocentryzm – filozofia szacunku i czci wobec wszystkich przejawów życia

Wielu etyków zadaje pytanie: co sprawia, że krzywda wyrządzona określonym formom bytu jest uważana za zło etyczne? Często odpowiedzi na to pytanie szuka się, wskazując na pewne cechy, które decydują o przynależności do danego rodzaju. Na przykład wszyscy ludzie, z samej racji, że są ludźmi i wykazują cechy istotne dla ludzi, zasługują na uwzględnianie w naszych wyborach moralnych. Co jednak by było, gdybyśmy pomyśleli, że nie tylko ludzie zasługują na takie traktowanie?

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2020 nr 2 (32), s. 15–17. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


Od lat 70. XX wieku rozwija się etyka środowiskowa, której głównym przedmiotem zainteresowania są zobowiązania moralne człowieka wobec środowiska przyrodniczego w obliczu kryzysu ekologicznego. Niektórzy jej przedstawiciele głoszą filozofię szacunku wobec życia, zgodnie z którą wszystkie byty ożywione powinny być przedmiotem naszych wyborów etycznych. W konsekwencji etyka nie ogranicza się do człowieka, ale obejmuje również zwierzęta, a nawet całe ekosystemy.

Stanowisko etyczne, które głosi, że życie w każdej formie powinno być przedmiotem naszych wyborów moralnych, nazywa się biocentryzmem. Słowo pochodzi od greckich słów bios (życie) oraz kentron (centrum) i oznacza stanowisko etyczne, które ma za cel ochronę życia w każdej postaci. Kierunek ten powstał w opozycji do dotychczas rozwijanej etyki. Przedstawiciele etyki środowiskowej byli krytycznie nastawieni do antropocentrycznego, tj. skupionego na człowieku (od gr. anthropos – człowiek; kentron – centrum) charakteru etyki. Zarzucali przedstawicielom głównych nurtów etycznych, że w swoich analizach pomijają kwestię dobra innych bytów ożywionych, wykluczając je z refleksji moralnej. Dlatego też twierdzili, że należy przemyśleć podstawowe kategorie etyczne w kontekście filozofii biocentrycznej, która dostrzega, że życie jest wartością samą w sobie i sam fakt bycia obiektem ożywionym jest wystarczającym kryterium, by uczynić dany byt przedmiotem etyki.

Albert Schweitzer

Jednym z prekursorów takiego myślenia jest Albert Schweitzer (1875–1965), filozof, teolog, muzyk, lekarz oraz laureat Pokojowej Nagrody Nobla za wystąpienie przeciwko broni nuklearnej. Jednym z jego największych osiągnięć było utworzenie szpitala w Lambaréné (Gabon). Uczynił to, by móc praktycznie realizować politykę czci dla życia poprzez pomaganie chorym. Schweitzer rozpoczął studia medyczne, gdy miał 35 lat. Odkrywszy wartość życia, porzucił swoją karierę naukową (miał doktorat z filozofii i habilitację z teologii), aby dbać o życie tych, którzy byli pozbawieni opieki medycznej.

Fundamentem jego filozofii był szacunek i cześć wobec życia w każdym jego przejawie. Zdaniem Schweitzera każdy, kto zada sobie fundamentalne pytania na temat sensu życia i będzie próbował poznać otaczającą go rzeczywistość, odkryje, jak wspaniałe jest życie w każdej postaci, począwszy od życia ludzkiego aż do wszystkich form życia w naszym otoczeniu przyrodniczym. To myślenie o naturze życia nazwał myśleniem elementarnym. Jest ono próbą głębokiej analizy rzeczywistości, która prowadzi do odkrycia najgłębszych prawd – w tym przypadku powinności czci dla życia i afirmacji świata w każdym jego przejawie. Myślenie elementarne jest inne od myślenia właściwego naukom przyrodniczym, których metody opierają się na obserwacji i eksperymencie. Zaczyna się ono od refleksji nad naturą otaczającej nas rzeczywistości, nad istotą życia. Myślenie to prowadzi do afirmacji życia, która nie sprowadza się jednak do naiwnej wiary, że kochając życie, nagle usuniemy wszelkie trudności wiążące się z nim. Afirmacja życia oznacza przyjmowanie życia w każdym jego przejawie, ze wszystkimi jego radościami i troskami. Takie postrzeganie rzeczywistości jest zdaniem Schweitzera fundamentem etyki. Podkreślał on, że etyka powstaje dzięki temu, że doprowadzamy do końca myślenie o afirmacji świata, afirmacji, jaka naturalnie dana jest w naszej woli życia wraz z afirmacją życia, a także że próbujemy tę afirmację świata wcielić w nasze życie.

Schweitzer nie tylko stworzył koncepcję szacunku wobec życia, ale sam przestrzegał głoszonych zasad. Umiłowanie życia widać chociażby w chęci pomagania innym, m.in. otworzeniu szpitala w Lambaréné. Skalę czci dla życia pokazują liczne anegdoty o tym, jak budując szpital, pilnował, aby robotnicy nie skrzywdzili żadnego zwierzęcia, włącznie z mrówkami, których trasy przebiegały przez budowę.

Antropocentryzm i biocentryzm

Przy całym umiłowaniu dla życia w każdym jego przejawie Schweitzer zachował poglądy antropocentryczne, tzn. uznawał uprzywilejowaną pozycję człowieka wobec przyrody. Niemniej jednak był to tzw. słaby antropo­centryzm, czyli taki, który zakładał, że pogląd o uprzywilejowanej pozycji człowieka nie oznacza prawa do wykorzystywania innych form życia i eksploatowania naszej planety. Jego poglądy dały początek poglądom biocentrystów, którzy poszli o krok dalej. Otóż uznali, że każde życie wymaga ochrony, ale aby móc efektywnie ją zapewnić, należy uznać, iż każdy byt jest jednakowo ważny. Tym samym człowiek został strącony z uprzywilejowanej pozycji. Prekursorem tej postaci biocentryzmu jest Paul W. Taylor (1923–2015), w Polsce poglądy biocentryczne głosiła Zdzisława Piątek. Jednym z głównych założeń Taylora jest przekonanie, że każdy organizm zamieszkujący naszą planetę jest równie ważny, a człowiek nie jest wyjątkowym bytem, ale jednym z wielu równie cennych organizmów. Ludzie nie są w żaden sposób lepsi od innych organizmów ożywionych. Każdy organizm jest ważny, ponieważ ma wrodzoną wartość i z tego względu zasługuje na uwzględnianie w naszych wyborach etycznych. Ten pogląd prowadzi do zasadniczej zmiany w sposobie myślenia o zobowiązaniach moralnych, zakłada bowiem, że etyka nie ogranicza się tylko do relacji między­ludzkich, ale uwzględnia także nasz stosunek do zwierząt i środowiska naturalnego.

Mimo że człowiek i zwierzęta różnią się zasadniczo, to każdy byt ma wartość i każdy żywy organizm jest tzw. teleologicznym centrum życia. Słowo „teleologiczny” pochodzi od gr. słowa telos, które oznacza cel. Bycie teleologicznym centrum życia odnosi się do poglądu, zgodnie z którym każdy organizm inaczej realizuje właściwe sobie dobro i sposób rozwoju. To oznacza, że w naszym myśleniu o świecie nie możemy wyróżniać jakiejś jednej formy bytu ze względu na jej unikalne właściwości. Np. zdolność myślenia jest czymś naturalnym tylko dla gatunku ludzkiego i nie należy dyskredytować innych form życia ze względu na jej brak bądź występowanie w mniej rozwiniętej formie.

Biocentryzm w ujęciu Taylora jest jednak przeciwstawiany stanowiskom etyki środowiskowej, które podkreślają konieczność uwzględniania dobra całego ekosystemu w wyborach moralnych. W indywidualistycznej koncepcji Taylora liczy się natomiast tylko jeden pojedynczy organizm ożywiony.

Krytyka

Stanowisko biocentryzmu w tej postaci jest krytykowane z kilku powodów. Przede wszystkim zarzuca się mu postawę antyantropocentryczną i spłycanie rzeczywistości poprzez uznanie, że każdy byt ożywiony ma taką samą wartość. W konsekwencji może to oznaczać konieczność dokonania niekorzystnych dla człowieka wyborów, od poświęcenia interesów ludzkich dla realizacji większego dobra do postulatów ograniczenia liczebności ludzi (takie poglądy pojawiały się w myśli A. Naessa). Innym zarzutem jest indywidualistyczny charakter biocentryzmu, który promuje dobro jednostki. Krytycy tego poglądu podkreślają zaś znaczenie troski o całe ekosystemy. Niezależnie od krytyki, na którą zresztą zwolennicy biocentryzmu bardzo efektywnie odpowiadali, biocentrystom zawdzięczamy zmianę sposobu myślenia o przyrodzie i środowisku. Dzięki ich pracom pojęcie życia stało się istotną kategorią dyskutowaną we współczesnej etyce.


Dominika ­Dzwonkowska – absolwentka filozofii i ochrony środowiska oraz doktor nauk humanistycznych w zakresie filozofii. Pracuje jako adiunkt w Instytucie Filozofii UKSW, gdzie prowadzi badania w zakresie ekofilozofii, etyki zwierząt, etyki środowiskowej oraz etyki cnót środowiskowych. Od 2013 roku jest przedstawicielem na Polskę Międzynarodowego Towarzystwa Etyki Środowiskowej.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

< Powrót do spisu treści numeru.

Ilustracja: Florianen vinsi’Siegereith

 

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

2 komentarze

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy