Egzamin trwał 180 minut. Maturzyści musieli odpowiedzieć na 15 pytań (w większości otwartych) oraz napisać pracę na jeden z dwóch przedstawionych tematów. Na egzaminie z filozofii można było zdobyć 60 punktów, przy czym maksymalnie połowę punktów za rozprawkę.
Oto arkusze maturalne w Formule 2023:
Matura 2023 F23 – arkusze CKE
Zadania z egzaminu i rozwiązania
Przeczytaj tekst i wykonaj zadania.
Tadeusz Kotarbiński
Medytacje o życiu godziwym
Cóż twierdzą fataliści? Twierdzą […], że od niczyich działań nic w przyszłości nie zależy, ponieważ wszystko jest z góry wyznaczone przez przyczyny wcześniejsze od naszych postanowień: po cóż więc działać, skoro wszelkie nasze postanowienie będzie bądź zbędne, bądź daremne: zbędne – jeżeli to, co zechcemy osiągnąć, jest już i tak wyznaczone przyczynowo; daremne, jeżelibyśmy zapragnęli czegoś z tym niezgodnego. Fatalista przeto […] postanawia powstrzymywać się od jakichkolwiek postanowień, co zresztą, nawiasem mówiąc, dostarcza – z pozoru przynajmniej – dobrego przykładu niekonsekwencji, gdyż postanowienie powstrzymania się od postanowień samo jest właśnie pewnym postanowieniem. Jak widać, fatalizm opiera się na determinizmie, czyli na przeświadczeniu, że każde zdarzenie ma przyczynę i jest tej przyczyny całkowicie określonym i koniecznym skutkiem. […] W jednej z najbardziej rozpowszechnionych postaci pogląd ten utożsamia owo wyznaczenie przyczynowe z jakowymś wyrokiem bogów, przed wiekami zapadłym. […] Przystąpmy do natarcia na fatalizm […]. [P]ogląd, że to a to działanie byłoby zbędne, niepotrzebne, należy odrzucić jako fałszywy, ilekroć bez tego działania nie byłby powstał skutek zamierzony, ilekroć to działanie było warunkiem niezbędnym zamierzonego skutku, niezależnie od tego, czy samo ono było skutkiem jakichś przyczyn wcześniejszych, czy też nastąpiło, jak mniemają niektórzy, tak jakoś samorzutnie, bez żadnego uprzyczynowienia. A w stosunku do skutków w przyszłości zamierzonych i działań planowanych w charakterze środków do nich, te same obowiązują stwierdzenia. […] To jasne, lecz fatalista nie daje za wygraną i obstaje przy pewnych stale powtarzanych argumentach: że mianowicie zależy coś ode mnie dopiero wtedy, kiedy mogę dokonać wyboru spośród różnych możliwości, a przecież, jeżeli wszystko jest z góry jednoznacznie wyznaczone, to nie może być mowy o różnych możliwościach. Na to odpowiedź: można dokonać wyboru, czego najlepszym dowodem, że się na każdym kroku to robi. Na przykład wybiera się środek lokomocji, materiał na ubranie, uczestnictwo w tym a nie innym posiedzeniu, jeśli oba przypadają w tym samym terminie. Bo cóż to znaczy, że ktoś dokonał wyboru? Czyż to nie znaczy, że pomyślał, iż albo jedno trzeba zrobić, albo drugie, porównał obie perspektywy, uznał jedną z nich za lepszą i postanowił postarać się o nią właśnie. Ale jeśli to znaczy „dokonać wyboru”, w takim razie co do faktyczności dokonywania wyboru nie może być sporów. Pozostaje tylko kwestia, czy taki akt nie jest związany zawsze ze złudzeniem. I tak właśnie twierdziliby zapytani o to fataliści, w tym przekonaniu, że ilekroć ktoś mniema, że istnieją dlań w danej sytuacji różne możliwości działania, zawsze mniema błędnie: wszak jedna tylko z tych możliwości jest z góry przyczynowo wyznaczona, inne zatem są iluzoryczne. Ale zastanówmy się nad tym, co znaczy, że malarz może pomalować ścianę na niebiesko lub na zielono. Wszak to chyba znaczy, że rozporządza i zieloną farbą, i niebieską, i potrzebnymi pędzlami etc., i jest dość silny, by wykonać potrzebne ruchy, i wie, jak to zrobić, i umie się poruszać w tym celu dość sprawnie. A rozporządza tym a tym, to znowu znaczy tutaj, że to a to znajduje się w jego zasięgu, czyli, że jest on dość silny, by użyć tych materiałów i narzędzi, i wie, jak to zrobić, i umie nimi manipulować. […] Przy tym rozumieniu możliwości jasne jest, że malarz może pomalować ścianę na niebiesko, a również może pomalować ścianę na zielono […]. W tym punkcie sporu fatalista wytacza nowy argument. Umysł wszechwiedzący, powiada, mógłby z góry przewidzieć, co się kiedy stanie. Jakże tedy ma być możliwe nie to właśnie. Skoro ściana będzie pomalowana na niebiesko, to nie było nigdy i nie jest, i nie będzie możliwe, by była właśnie wtedy pomalowana na zielono, gdyż nie jest możliwe nic niezgodnego z tym, co stwierdza sąd prawdziwy… Jednak to nowe – inne zgoła – rozumienie możliwości nie kwestionuje racjonalności przedsiębrania działań. Bo nieprawda, że czyn jest daremny, jeżeli można słusznie przewidzieć jego dokonanie. Słusznie przewidujemy z góry, że dobrze przygotowany uczeń dobrze zda egzamin, choć potrzebne jest jego działanie, jego odpowiadanie na pytania egzaminowe, aby egzamin udany doszedł do skutku. Czemuż tedy przyczynowe wyznaczenie naszych postanowień i ruchów dowolnych uchodzi w oczach fatalisty za dowód niemożności wyboru? Niech nam wolno będzie wypowiedzieć domysł. Dzieje się tak dlatego, że fatalista traktuje bezzasadnie uprzyczynowienie jako wymuszenie. […] Jawne to jednak złudzenie. Jeśli na przykład Jan spożywa chleb, gdyż ma apetyt i wie, że chleb jest pożywny i smaczny, a przypływ apetytu jest z kolei wyznaczony przez określoną fazę przemiany materii w jego organizmie, gdzież tu miejsce na jakieś nakazy i presję sił przemożnie przeciwdziałających wysiłkom Jana? […] [Ś]miało można stwierdzić, analizując działania ludzi myślących i dzielnych, że jeśli kto z takich podmiotów działających uznał jakiś projekt działania za rozumny, to się niebawem w licznych przypadkach okaże, że takie właśnie działanie doszło do skutku i że ono właśnie było ogniwem zdarzeń tworzących ciąg przyczynowy. Albowiem do spraw przyczynowości należy, że w sferze zachowania się istot rozumnych rozeznanie danego pomyślanego zdarzenia jako właściwego środka do celu staje się współprzyczyną jego realizacji, że przyczynowość działa poprzez akty dokonywania rozumnego wyboru. Zbierając wszystko, co wyżej, sądzimy tedy, że można wyznawać determinizm, nie będąc bynajmniej fatalistą. I to jest właśnie nasze stanowisko.
Tadeusz Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym, Warszawa 1976.
Zadanie 1. (0–1)
Spośród wymienionych poniżej tez zaznacz tę, za którą opowiada się Tadeusz Kotarbiński w przytoczonym fragmencie tekstu.
A. Determinizm jest fałszywy.
B. Fatalizm jest prawdziwy.
C. Determinizm nie jest koniecznym następstwem fatalizmu.
D. Fatalizm nie jest koniecznym następstwem determinizmu.
Zadanie 2. (0–2)
Na podstawie przytoczonego fragmentu tekstu lub wiedzy własnej podaj tezę determinizmu przyczynowego oraz tezę fatalizmu.
Teza determinizmu przyczynowego: każde zdarzenie ma przyczynę i jest jej całkowicie określonym i koniecznym skutkiem.
Teza fatalizmu: przyszłość nie zależy od ludzkich działań, ale jest wyznaczona z góry i z tego względu należy się powstrzymać od podejmowania jakichkolwiek postanowień (decyzji).
Zadanie 3. (0–2)
Na podstawie przytoczonego fragmentu tekstu oceń prawdziwość poniższych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, albo F – jeśli jest fałszywe.
- Według Tadeusza Kotarbińskiego istnienie umysłu wszechwiedzącego wykluczałoby wolną wolę człowieka. P F
- Według Tadeusza Kotarbińskiego wolny wybór jest złudzeniem, ponieważ determinizm wyklucza wolną wolę. P F
- Według fatalisty wolny wybór zakładałby istnienie co najmniej dwóch możliwości działania. P F
Zadanie 4. (0–2)
Zaznacz nazwę zarzutu przeciwko fatalizmowi, który pada w pierwszym akapicie przytoczonego fragmentu tekstu, a następnie wyjaśnij, na czym polega ten zarzut.
Nazwa zarzutu: A. ad vanitatem. B. ekwiwokacja. C. sprzeczność wewnętrzna. D. ignotum per ignotum.
Odpowiedź: C. sprzeczność wewnętrzna
Wyjaśnienie: Zarzut sprzeczności wewnętrznej polega na wskazaniu, że słowa argumentującego mają konsekwencje, które są sprzeczne z wypowiedzianymi przez niego tezami. W przytoczonym fragmencie autor wskazuje, że fatalista twierdzi, iż podejmowanie działań nie ma sensu i postanawia powstrzymać się od wszelkich postanowień, ale przecież takie postanowienie powstrzymania się o postanowień jest samo pewnego rodzaju postanowieniem, więc mimo deklaracji fatalista nie powstrzymuje się od podejmowania postanowień.
Zadanie 5. (0–2)
Podaj dwa argumenty, które przypisuje fataliście Tadeusz Kotarbiński w przytoczonym fragmencie tekstu.
- „[…] zależy coś ode mnie dopiero wtedy, kiedy mogę dokonać wyboru spośród różnych możliwości, a przecież, jeżeli wszystko jest z góry jednoznacznie wyznaczone, to nie może być mowy o różnych możliwościach”.
- „Umysł wszechwiedzący […] mógłby z góry przewidzieć, co się kiedy stanie. Jakże tedy ma być możliwe nie to właśnie”. Fatalista twierdzi, że nic od nas nie zależy, ponieważ przyszłość jest przewidywalna, a podjęcie autentycznej decyzji wymaga jej nieprzewidywalności. Jeśli bowiem przyszłość jest przewidywalna, to musi być już z góry określona i nie istnieją różne możliwe kształty, jaki mogłaby przyjąć.
Zadanie 6.
Poniższa reprodukcja obrazu Angeliki Kauffman Sąd Parysa przedstawia Parysa, który za chwilę wręczy jabłko najpiękniejszej z kobiet – jednej z trzech bogiń stojących obok niego: Herze, Atenie albo Afrodycie.
Zadanie 6.1 (0–1)
Rozstrzygnij, czy – w świetle rozważań Tadeusza Kotarbińskiego – to, że Zeus już wcześniej przewidział wybór Parysa, sprawia, że jego wybór nie był wolny. Uzasadnij swoją odpowiedź, przywołując odpowiedni fragment Medytacji o życiu godziwym.
Rozstrzygnięcie: To, że Zeus już wcześniej przewidział wybór Parysa, nie sprawia, że jego wybór nie był wolny.
Uzasadnienie: Jak pisze Tadeusz Kotarbiński: „nieprawda, że czyn jest daremny, jeżeli można słusznie przewidzieć jego dokonanie. Słusznie przewidujemy z góry, że dobrze przygotowany uczeń dobrze zda egzamin, choć potrzebne jest jego działanie, jego odpowiadanie na pytania egzaminowe, aby egzamin udany doszedł do skutku”.
Zadanie 6.2. (0–2)
Dokończ zdanie. Zaznacz właściwą odpowiedź spośród podanych, a następnie uzasadnij swój wybór. Obraz Angeliki Kauffman Sąd Parysa
A. jest dziełem sztuki w świetle klasycznej koncepcji sztuki i nie jest dziełem sztuki w świetle alternatywnej definicji sztuki (autorstwa W. Tatarkiewicza).
B. nie jest dziełem sztuki w świetle klasycznej koncepcji sztuki i jest dziełem sztuki w świetle alternatywnej definicji sztuki (autorstwa W. Tatarkiewicza).
C. jest dziełem sztuki zarówno w świetle klasycznej koncepcji sztuki, jak i alternatywnej definicji sztuki (autorstwa W. Tatarkiewicza).
D. nie jest dziełem sztuki ani w świetle klasycznej koncepcji sztuki, ani alternatywnej definicji sztuki (autorstwa W. Tatarkiewicza).
Uzasadnienie: Obraz Angeliki Kauffman Sąd Parysa jest dziełem sztuki zarówno w świetle klasycznej koncepcji sztuki, jak i alternatywnej definicji sztuki (autorstwa W. Tatarkiewicza), ponieważ zarówno próbuje naśladować rzeczywistość (klasyczna koncepcja sztuki) jak i jest zdolny zachwycać (jeden z alternatywnych warunków definicji Tatarkiewicza). Pełna alternatywna definicja sztuki autorstwa W. Tatarkiewicza brzmi: „sztuka jest odtwarzaniem rzeczy, bądź konstruowaniem form, bądź wyrażaniem przeżyć – jeśli wytwór tego odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrząsać”.
Zadanie 7. (0–2)
Na podstawie wiedzy własnej podaj nazwę jednego wybranego stanowiska w sprawie relacji między wolną wolą a determinizmem oraz je wyjaśnij.
Nazwa stanowiska: Kompatybilizm
Wyjaśnienie: Jest to stanowisko, zgodnie z którym wolność woli można pogodzić z determinizmem.
Zadanie 8. (0–2)
Sformułuj tezę konsekwencjalizmu etycznego. Następnie wyjaśnij, jaką rolę w ocenie moralnej działania przypisują konsekwencjaliści dobrym intencjom sprawcy ocenianego działania.
Teza: Działanie jest moralnie słuszne, gdy prowadzi do skutków, które są dobre z bezstronnego punktu widzenia.
Wyjaśnienie: Klasyczni konsekwencjaliści, w odróżnieniu od np. kantowskich deontologistów, nie przypisują żadnej roli dobrym intencjom sprawcy ocenianego działania. Działanie kierowane dobrymi intencjami może prowadzić do złych skutków, a działanie kierowane złymi intencjami – do dobrych.
Zadanie 9. (0–2)
Według Niccola Machiavellego ludzie jedynie z konieczności zdolni są do czynienia dobra; jeśli zaś pozostawić im swobodę wyboru i dać sposobność do swawoli, od razu wszędzie zapanują nieporządek i rozpasanie. Opisaną przez Niccola Machiavellego niedoskonałość natury ludzkiej dostrzegali także filozofowie wcześniejsi. Podaj przyczynę tej niedoskonałości wskazaną przez Platona i przyczynę tej niedoskonałości wskazaną przez św. Augustyna z Hippony.
Przyczyna wskazana przez Platona: Według Platona człowiek jest „duszą uwięzioną w ciele”. Chociaż dusza ludzka jest wieczna i zdolna poznawać idee, to ze względu na połączenie z niedoskonałym ciałem nie jest w stanie osiągnąć pełni doskonałości.
Przyczyna wskazana przez św. Augustyna z Hippony: Zdaniem św. Augustyna, niedoskonałość natury ludzkiej wynika z oddalenia się od Boga, które jest skutkiem grzechu pierworodnego.
Zadanie 14. (0–2)
Wskaż, które spośród zdań A–C wynika logicznie ze zbioru zdań I–II. Uzasadnij swoją odpowiedź.
I. Jeśli publiczność ma odpowiednie przygotowanie literackie, to będzie wrażliwa na piękno.
II. Jeśli publiczność będzie wrażliwa na piękno, to na dzisiejszym wieczorze literackim czeka nas niezapomniane przeżycie estetyczne.
A. Na dzisiejszym wieczorze literackim czeka nas niezapomniane przeżycie estetyczne.
B. Jeśli publiczność ma odpowiednie przygotowanie literackie, to na dzisiejszym wieczorze literackim czeka nas niezapomniane przeżycie estetyczne.
C. Jeśli na dzisiejszym wieczorze literackim czeka nas niezapomniane przeżycie estetyczne, to publiczność ma odpowiednie przygotowanie literackie.
Ze zbioru zdań I‑II wynika logicznie zdanie B.
Uzasadnienie:
Zdanie I ma postać implikacji p → q, gdzie p – „publiczność ma odpowiednie przygotowanie literackie”, q – „publiczność będzie wrażliwa na piękno”.
Zdanie II ma postać implikacji q → r, gdzie r – „na dzisiejszy wieczorze literackim czeka nas niezapomniane przeżycie estetyczne”.
Zgodnie ze schematem sylogizmu hipotetycznego ze zdań tych wynika implikacja p → r, czyli zdanie B.
Zadanie 11. (0–2)
Przeczytaj poniższy fragment tekstu.
Dzieje filozofii myślanej metodycznie rozpoczęły się dwa i pół tysiąca lat temu, początki filozofii jako myślenia mitycznego są o wiele dawniejsze. Ale początek to nie to samo, co źródło. Początek jest czymś historycznym. Dla potomnych wynika z niego stale rosnąca liczba uwarunkowań, jakie stwarza dokonana już praca myślowa. Ze źródła natomiast stale od nowa wypływa impuls pobudzający do filozofowania. Dopiero dzięki niemu współczesna filozofia staje się istotna, dawniejsza zaś – zrozumiała. Źródłowość ta jest wieloraka. Ze zdumienia rodzi się pytanie i poznanie, z wątpienia o wynikach poznania – krytyczna próba i jasna pewność, z dogłębnego wstrząsu i świadomości zagubienia – pytanie o samego siebie.
Podaj autora powyższego fragmentu tekstu. Następnie na podstawie przytoczonego fragmentu tekstu rozstrzygnij, czy początkiem filozofowania może być zdumienie. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Autor dzieła: Karl Jaspers
Rozstrzygnięcie: Początkiem filozofowania może być zdumienie.
Uzasadnienie: Źródło filozofowania stale dostarcza nowego impulsu do tejże aktywności. Takiego rodzaju impulsem może być zaś zdumienie, które rodzi pytania, w tym filozoficzne.
Przeczytaj tekst i wykonaj zadania.
Sofokles
Antygona
KREON do Antygony
A ty, co stoisz z pochyloną głową Przyznajesz się do zarzucanych czynów?
ANTYGONA Tak, ja to uczyniłam, nie kto inny.
KREON […] A ty odpowiedz mi krótko: wiedziałaś, Że zakazałem dokonywać tego? ANTYGONA Tak, oczywiście. Całe miasto wie.
KREON I ośmieliłaś się złamać ten zakaz?
ANTYGONA Tak, bo nie stoi za nim ani Zeus, Ani podziemna Dike, która strzeże Sprawiedliwości między śmiertelnymi; A nie uważam, aby twoje prawa, Bądź co bądź, ludzkie, przewyższały boskie – Odwieczne, trwałe, chociaż niepisane – Ustanowione nie dziś ani wczoraj, Lecz przed wiekami – nie wiadomo kiedy. Jakże więc łamać je i się narażać Na karę boską – ze strachu przed ludzką? Że śmierć mnie czeka, to wiem i bez ciebie, I bez tej groźby, którą straszy zakaz. […] A jednak nie ma większej chwały od tej, Jaką przynosi pogrzebanie brata! I wszyscy tu z pewnością by mnie wsparli, Gdyby się tylko nie trzęśli ze strachu. Niestety tylko ci, co dzierżą władzę, Mówią i robią, co im się podoba.
KREON Nikt poza tobą tak nie sądzi w Tebach.
ANTYGONA Wszyscy tak sądzą, tylko że po cichu.
KREON Nie wstyd ci myśleć inaczej niż oni?
ANTYGONA Czcić bliskich zmarłych to powód do wstydu?
KREON Nie był twym bratem ten drugi, co zginął?
ANTYGONA Był takim samym. Z tych samych rodziców.
KREON To czemu go znieważasz, czcząc tamtego?
ANTYGONA Zmarły by mi zniewagi nie zarzucił.
KREON Mimo żeś go zrównała z bezbożnikiem?
ANTYGONA Bezbożnik, nie bezbożnik, ale brat!
KREON Najechał na nas, a tamten nas bronił!
ANTYGONA Prawa Hadesu są równe dla wszystkich.
KREON Nie można równać dobrego ze złym.
ANTYGONA Któż może wiedzieć, co jest złe w Podziemiu?
KREON Wróg i po śmierci pozostaje wrogiem.
ANTYGONA Może dla wroga. Mnie obaj są bliscy.
Sofokles, Antygona, [w:] Sofokles, Tragedie, tom I, tłum. Antoni Libera, Warszawa 2020.
Zadanie 12. (0–2)
W rozmowie z Kreonem Antygona przyznaje, że sprzeciwiła się – wydanemu przez władcę Teb – zakazowi grzebania Polinejka, jednego z dwóch braci poległych w bitwie. Na podstawie przytoczonego fragmentu tekstu podaj dwie różne racje Antygony za tym, że należało złamać zakaz wydany przez Kreona.
Racja 1.: Nakaz Kreona łamie „boskie prawa” (prawa moralne)
Racja 2.: Pogrzebanie brata przynosi chwałę
Zadanie 13. (0–2)
Przedstaw wybrany zarzut Kreona wobec stanowiska Antygony w kwestii zakazu pochówku Polinejka. Ustosunkuj się do tego zarzutu, podając rację za lub przeciwko niemu.
Zarzut: „Nikt poza tobą tak nie sądzi w Tebach.”
Odpowiedź na zarzut (za lub przeciw): Przeciw. Ludzkie opinie nie przesądzają o prawdziwości sądu moralnego.
Zadanie 14. (0–2)
W swojej wypowiedzi Antygona krótko charakteryzuje „boskie prawa” (moralne). Podaj dwie cechy, które przypisuje Antygona „prawom boskim”, a następnie rozstrzygnij, które ze stanowisk – Antygony czy Kreona – jest zbieżne z pozytywizmem prawniczym. Swoją odpowiedź uzasadnij, odwołując się do wybranej tezy pozytywizmu prawniczego.
Cechy „boskich praw”: odwieczne, trwałe
Rozstrzygnięcie: Zbieżne z pozytywizmem prawniczym jest stanowisko Kreona.
Uzasadnienie: Zgodnie z założeniami pozytywizmu prawniczego prawo stanowione jest systemem niezależnym od moralności i innych systemów normatywnych, a podstawowym obowiązkiem podlegających mu obywateli jest przestrzeganie go – niezależnie od tego, czy jest moralnie słuszne.
Zadanie 15. (0–2)
Do każdej spośród kategorii 1–3 dobierz jedno z wyrażeń A–D. Odpowiedzi zapisz w wyznaczonych miejscach.
- zdanie w sensie logicznym
- imperatyw
- nazwa
A. Dike, która strzeże sprawiedliwości między śmiertelnymi.
B. Czcij bliskich zmarłych.
C. Przewyższały boskie.
D. Tylko ci, co dzierżą władzę, mówią i robią, co im się podoba.
Odpowiedź:
- : D.
- : B.
- : A.
Skomentuj