Egzamin trwał 180 minut. Maturzyści musieli odpowiedzieć na 16 pytań (w większości otwartych) oraz napisać pracę na jeden z dwóch przedstawionych tematów. Na egzaminie z filozofii można było zdobyć 50 punktów, przy czym maksymalnie połowę punktów za rozprawkę.
Oto arkusze maturalne w Formule 2023:
Przeczytaj i wykonaj zadania
Platon
Timajos
Timajos: Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy: czym jest to, co zawsze trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się zawsze rodzi i nigdy nie istnieje [realnie]. Pierwszą rzecz może pojąć tylko intelekt za pomocą rozumowania, bo istnieje zawsze jako ta sama (identyczna). Przeciwnie, druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy realnie. Ponadto wszystko, co się rodzi, rodzi się z konieczności pod wpływem jakiejś przyczyny, bo jest niemożliwe, by się coś rodziło bez przyczyny.
Ile razy ten, co coś tworzy z oczyma nieustannie utkwionymi w to, co istnieje samo w sobie, i posługuje się takim modelem, ile razy stara się wywołać w swej kreacji jego formę i jego cechy, tyle razy wszystko to, co tak tworzy, jest z konieczności piękne. Przeciwnie, jeśli wpatruje się w to, co jest zrodzone, jeśli posługuje się modelem zrodzonym, jego kreacja nie będzie piękna. Zatem gdy chodzi o całe niebo lub świat […], należy najpierw rozważyć problem […], czy świat istniał zawsze i nie miał początku, czy też zrodził się i zaczął od czegoś początkowego? Jest zrodzony, bo jest widzialny, dotykalny i posiada ciało, a wszystkie tego rodzaju rzeczy są przedmiotem zmysłów, te zaś są z kolei przedmiotem mniemania za pośrednictwem postrzeżenia zmysłowego; jak widzieliśmy wyżej, są w procesie rodzenia, są zrodzone. Utrzymujemy, że to, co jest zrodzone, musi pochodzić od jakiejś przyczyny. Znaleźć Twórcę i Ojca tego całego Wszechświata jest wielkim przedsięwzięciem. Lecz gdy się Go odkryło, jest niemożliwe objawić Go wszystkim.
Należy zatem zbadać, według którego z dwóch modeli budowniczy świata zbudował go: czy według tego, który jest zawsze tym samym, czy według tego, który jest zrodzony. Jeśli ten świat jest piękny, a jego konstruktor jest dobry, jasno stąd wynika, że patrzył na model wieczny. W przeciwnym bowiem razie – tego nawet przypuścić nie można – patrzyłby był na model zrodzony. Świat bowiem jest rzeczą najpiękniejszą spośród zrodzonych, a jego budowniczy jest najdoskonalszą z przyczyn. Konsekwentnie, świat zrodzony w tych warunkach został utworzony według modelu, który jest przedmiotem rozumu i myśli, i jest tym samym. Jeśli tak się rzeczy mają, jest absolutnie konieczne, aby ten świat był obrazem jakiegoś innego świata. […]
Próbujmy wytłumaczyć, dlaczego Stwórca sprawił, że i ten świat się narodził. Odpowiadamy: był dobry! A kto jest dobry, nie odczuwa nigdy żadnej zazdrości wobec nikogo. Wolny zatem od niej, bardzo pragnął, aby wszystko było, ile możności, podobne do niego. Jeśli ktoś przyjmuje od mądrych ludzi to zdanie za główną przyczynę świata, postępuje bardzo rozumnie. Ponieważ Bóg chciał, aby wszystko było dobre, a nie było żadnego zła, o ile to możliwe, dlatego ujął cały zasób rzeczy widzialnych, które nie były w stanie pokoju, lecz w bezładnym i chaotycznym ruchu, i wyprowadził je z nieporządku do porządku, bo uważał, że porządek jest bez porównania cenniejszy od nieporządku. Otóż nie było ani wówczas, ani kiedykolwiek dozwolone, aby najlepsza istota robiła coś, co nie jest najpiękniejsze. Po zastanowieniu się zauważył, że spośród rzeczy naturalnie widzialnych, rozpatrywanych w swej całości, żadna rzecz pozbawiona rozumu nie może nigdy być piękniejsza od tej, która jest obdarzona rozumem; i że, z drugiej strony, jest niemożliwe, aby jakaś rzecz mogła mieć rozum bez duszy. Pod wpływem tej refleksji utworzył świat, łącząc rozum z duszą, a duszę z ciałem, aby dzieło przez niego dokonane było naturalnie najpiękniejsze i możliwie najlepsze. Konsekwentnie zatem w myśl rozumowania prawdopodobnego należy powiedzieć, że ten świat żyje, jest obdarzony duszą i rozumem, jest zrodzony przez Opatrzność Boga.
Platon, Timajos. Kritias albo Atlantyk, przeł. P. Siwek, Warszawa 1986.
Zadanie 1. (0–1)
Zagadnienia przedstawione w przytoczonym tekście mieszczą się w obrębie kilku dyscyplin filozoficznych. Podaj nazwę jednej spośród tych dyscyplin. Następnie podaj jedno konkretne zagadnienie – spośród przedstawionych w tekście – mieszczące się w zakresie wskazanej dyscypliny.
Dyscyplina filozoficzna: metafizyka
Zagadnienie: natura bytu – różnica między tym, co wieczne i niezmienne (poznawalne tylko przez rozum), a tym, co zrodzone i przemijające (poznawalne zmysłami).
Zadanie 2. (0–2)
Oceń prawdziwość poniższych zdań w odniesieniu do przytoczonego fragmentu Timajosa. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, albo F – jeśli zdanie jest fałszywe.
| 1. | Wszystko to, co istnieje, ma swoją przyczynę. | P |
| 2. | Nieprawda, że wszystko to, co istnieje, musi być piękne | P |
| 3. | To, co zawsze się rodzi, jest poznawalne tylko intelektem. | F |
Zadanie 3. (0–2)
W przytoczonym fragmencie Timajos wyróżnia dwie kategorie bytów: byty, które zawsze trwają i nie znają urodzin, oraz byty, które zawsze się rodzą i nigdy nie istnieją [realnie].
Spośród wymienionych poniżej bytów A–F wybierz i zapisz wszystkie te, które zawsze trwają i nie znają urodzin.
A. Stwórca
B. idee w umyśle ludzkim
C. idee (formy platońskie)
D. chmury
E. rydwan
F. miasto Ateny
Byty, które zawsze trwają i nie znają urodzin: A. Stwórca, C. idee (formy platońskie)
Zadanie 4. (0–1)
Odwołując się do tekstu źródłowego lub wiedzy własnej o filozofii Platona, wyjaśnij, dlaczego Timajos twierdzi, że to, co się rodzi i umiera, nie może być przedmiotem wiedzy, a tylko – mniemania.
Według Platona (i jak wynika z przytoczonego fragmentu Timajosa), rzeczywistość dzieli się na dwa zasadnicze porządki:
– świat idei (form) – wieczny, niezmienny, doskonały, poznawalny wyłącznie rozumem;
– świat rzeczy zmysłowych – zmienny, nietrwały, powstający i ginący, który możemy postrzegać zmysłami.
Platon uważa, że wiedza (episteme) może dotyczyć tylko tego, co niezmienne i wieczne, czyli idei – bo tylko to jest prawdziwe i stałe. Natomiast to, co się rodzi i umiera, jest zmienne i nietrwałe, więc nie daje podstaw do pewnego poznania. Dlatego możemy o nim mieć jedynie mniemanie (doxa) – subiektywne przekonanie oparte na zmysłach, które mogą nas mylić.
W Timajosie czytamy, że:
„Pierwszą rzecz [to, co trwa wiecznie] może pojąć tylko intelekt za pomocą rozumowania (…). Przeciwnie, druga [to, co się rodzi i umiera] jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym poznaniem zmysłowym…”.
Zatem Timajos (Platon) twierdzi, że to, co podlega przemianie, nie jest trwałe ani obiektywnie poznawalne, a przez to nie może być przedmiotem wiedzy – wiedza bowiem musi odnosić się do czegoś, co nie ulega zmianie.
Zadanie 5. (0–2)
Podaj znaczenie terminu anamneza i rozstrzygnij, czy z platońskiej koncepcji anamnezy wynika logicznie teza o nieśmiertelności duszy. Odpowiedź uzasadnij.
Znaczenie terminu: Anamneza (gr. anamnesis) to pojęcie z filozofii Platona oznaczające przypominanie sobie przez duszę wiedzy, którą posiadała wcześniej, zanim wcieliła się w ciało. Według Platona dusza przed narodzinami przebywała w świecie idei i miała bezpośredni kontakt z wiecznymi formami. Poznanie prawdy w życiu ziemskim nie polega więc na zdobywaniu nowej wiedzy, lecz na odkrywaniu (przypominaniu sobie) tego, co dusza już wcześniej znała.
Rozstrzygnięcie: Nie, z platońskiej koncepcji anamnezy nie wynika logicznie teza o nieśmiertelności duszy.
Uzasadnienie: Z koncepcji anamnezy wynika, że dusza musiała istnieć przed narodzinami ciała, skoro miała wcześniej dostęp do świata idei. Można uznać, że anamneza zakłada preegzystencję duszy, lecz nie dowodzi jej nieśmiertelności – do tego potrzeba dodatkowych argumentów, które Platon rzeczywiście przedstawia w innych dialogach (np. w „Fedonie”), ale nie wynikają one bezpośrednio z samej idei anamnezy.
Zadanie 6. (0–1)
Zaznacz odpowiedź A, B albo C i jej rozwinięcie 1., 2. albo 3. tak, aby powstało zdanie prawdziwe.
Filozofia Platona jest wersją:
| A. | naturalizmu, | czyli stanowiska filozoficznego, którego przedstawicielem był również | 1. | św. Augustyn z Hippony. |
| B. | antynaturalizmu, | 2. | Epikur. | |
| C. | monizmu, | 3. | August Comte. |
Zadanie 7. (0–2)
Odwołując się do tekstu źródłowego lub wiedzy własnej, przyporządkuj wyróżnionym przyczynom platońskiego świata rzeczy widzialnych i zrodzonych odpowiednie kategorie platońskiej ontologii.
Przyczyna sprawcza: Stwórca (Demiurg) – To on „sprawia”, że świat powstaje. Jest dobrym rzemieślnikiem, który z chaosu tworzy porządek. Jest rozumną i doskonałą przyczyną sprawczą świata.
Przyczyna wzorcza: Idea (forma platońska) – Demiurg tworzy świat, spoglądając na wieczne idee jako wzorce (np. ideę dobra, piękna). To one stanowią model, według którego powstaje rzeczywistość zmysłowa.
Przyczyna materialna: Chaotyczna materia (chora) – To bezkształtny i bezładny „tworzyw”, z którego Stwórca formuje świat. Sama w sobie nie ma porządku ani cech, ale stanowi konieczny materiał do uformowania rzeczy widzialnych.
Zadanie 8.1. (0–2)
Oceń, czy zdania znajdujące się w poniższej tabeli są zgodne z poglądami Timajosa wyrażonymi w tekście źródłowym. Zaznacz T, jeśli zdanie jest zgodne, albo N – jeśli zdanie jest niezgodne.
| 1. | Stwórca świata stworzył świat, patrząc na jego wieczny model. | T | N |
| 2. | Jeśli świat jest piękny i Stwórca świata był dobry, to Stwórca świata stworzył świat, patrząc na jego wieczny model. | T | N |
| 3. | Świat jest piękny i Stwórca świata był dobry. | T | N |
Zadanie 8.2. (0–1)
Używając wszystkich zdań 1.–3. z zadania 8.1., utwórz rozumowanie, które będzie zgodne ze schematem o nazwie modus ponendo ponens. Wpisz każde zdanie w odpowiednie miejsce poniżej.
Przesłanka pierwsza: Jeśli świat jest piękny i Stwórca świata był dobry, to Stwórca świata stworzył świat, patrząc na jego wieczny model.
Przesłanka druga: Świat jest piękny i Stwórca świata był dobry.
Wniosek: Stwórca świata stworzył świat, patrząc na jego wieczny model.
Zadanie 9. (0–2)
Wyjaśnij, na czym polega materialna poprawność rozumowania. Załóż, że poniższe rozumowanie nie zawiera błędu materialnego, i rozstrzygnij, czy zawiera ono jakiś inny błąd. Odpowiedź uzasadnij.
Rozumowanie
Przesłanka 1: Wszyscy materialiści zabiegają o bogactwo.
Przesłanka 2: Epikur był materialistą.
Wniosek: Epikur zabiegał o bogactwo.
Wyjaśnienie poprawności materialnej rozumowania: rozumowanie jest materialnie poprawne wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie jego przesłanki są prawdziwe (tj. zgodne z rzeczywistością)
Rozstrzygnięcie: rozumowanie nie zawiera innych błędów
Uzasadnienie: to rozumowanie jest formalnie poprawne, ponieważ podpada pod następujący schemat: dla każdego x, jeśli x jest materialistą, to x zabiega o bogactwo; pewien y (Epikur) jest materialistą; a więc y zabiega o bogactwo. Skoro wszystkie przedmioty posiadające pierwszą własność posiadają też drugą, to dowolny z nich również posiada drugą, o ile posiada pierwszą.
Zadanie 10. (0–2)
Poniższa definicja ma postać definicji klasycznej. Wyjaśnij, czym charakteryzuje się taki rodzaj definicji. Oceń podaną definicję kłamstwa pod względem jej adekwatności. Swoją ocenę uzasadnij.
Wyjaśnienie: definicja klasyczna to typ definicji przez wskazanie rodzaju najbliższego i różnicy gatunkowej (czyli najbliższej kategorii i cechy odróżniającej definiowany przedmiot od pozostałych przedmiotów w tej samej kategorii).
Ocena: ta definicja jest nieadekwatna
Uzasadnienie: rodzaj najbliższy określony jako „mówienie” jest zbyt wąski, ponieważ można skłamać nie tylko w mowie, ale też na piśmie, dlatego powinien być określony szerzej np. jako „akt komunikacji”. Natomiast różnica gatunkowa „mówienie nieprawdy” nie wyodrębnia we właściwy sposób wszystkich przypadków kłamstwa, ponieważ nie każda nieprawda jest kłamstwem. Kłamanie wymaga intencji wprowadzenia kogoś w błąd. Natomiast mówienie nieprawdy może wynikać np. z niewiedzy i powtarzania niesprawdzonych informacji, nawet w dobrej wierze.
Zadanie 11. (0–1)
Przeczytaj poniższy fragment tekstu.
Negocjuję cenę ze sprzedawcą samochodów, który pyta mnie, ile maksymalnie mogę wydać na nowe auto. Odpowiadam, że 15 000 dolarów, choć naprawdę jestem gotów zapłacić do 20 000.
G. Dworkin, 10 zastanawiających kłamstw, „Filozofuj!”, nr 1 (7) 2016.
Wybierz jedną z wymienionych poniżej teorii etycznych i w jej świetle sformułuj ocenę moralną kłamstwa, opisanego przez Gerarda Dworkina. Sformułowaną ocenę uzasadnij, posługując się pojęciami lub twierdzeniami wybranej teorii etycznej.
Wybrana teoria: etyka arystotelesowska, etyka epikurejska, etyka utylitarystyczna
Ocena: Kłamstwo opisane przez Dworkina może być moralnie dopuszczalne, a nawet dobre.
Uzasadnienie:
Z punktu widzenia etyki utylitarystycznej, o moralnej wartości czynu decyduje jego skutek – czy zwiększa on szczęście (użyteczność) i zmniejsza cierpienie. Kłamstwo negocjacyjne, w którym kupujący zaniża deklarowaną cenę, może prowadzić do lepszego efektu dla obu stron – kupujący płaci mniej, a sprzedawca i tak sprzedaje samochód z zyskiem. Jeśli więc ogólny bilans przyjemności i korzyści jest dodatni, to czyn (nawet jeśli formalnie niezgodny z prawdą) nie jest moralnie zły.
Zgodnie z utylitaryzmem (np. Bentham, Mill), prawdomówność nie jest wartością absolutną, lecz jedną z zasad, które można naruszyć, jeśli przynosi to większe dobro. W tym przypadku kłamstwo służy osiągnięciu korzystniejszego wyniku, a więc może być uznane za moralnie usprawiedliwione.
Zadanie 12. (0–1)
Rozstrzygnij, czy według René Descartes’a myśl: Wydaje mi się, że czuję zapach róży, jest prawdą niepowątpiewalną. Odpowiedź uzasadnij.
Rozstrzygnięcie: Tak, według René Descartes’a myśl „Wydaje mi się, że czuję zapach róży” jest prawdą niepowątpiewalną.
Uzasadnienie: René Descartes uznaje za niepowątpiewalne te myśli, których samo przeżywanie świadczy o ich prawdziwości. Twierdzenie „Wydaje mi się, że czuję zapach róży” odnosi się do subiektywnego doświadczenia – a zatem fakt, że wydaje mi się, iż coś odczuwam, jest niezależny od tego, czy bodziec rzeczywiście istnieje. Skoro mam świadomość tego wrażenia, to znaczy, że ta myśl istnieje w moim umyśle – i właśnie dlatego jest niepowątpiewalna. Descartes podkreśla, że możemy mylić się co do źródeł wrażeń, ale nie co do samego faktu, że mamy jakieś myśli czy przeżycia.
Zadanie 13. (0–1)
Dokończ zdanie. Zaznacz właściwą odpowiedź spośród podanych.
Jean-Paul Sartre twierdził, że człowiek jest wyjątkowym bytem, ponieważ w przypadku człowieka
A. forma poprzedza materię.
B. esencja poprzedza egzystencję.
C. egzystencja poprzedza esencję.
D. a priori poprzedza a posteriori.
Przeczytaj tekst i wykonaj zadania.
Aldous Huxley
Nowy wspaniały świat
Gdy weszli, pielęgniarka wstała i wyprężyła się na baczność przed dyrektorem.
– Jaka lekcja jest dziś po południu? – spytał.
– Przez pierwsze czternaście minut mieliśmy elementarne wychowanie seksualne – odpowiedziała.– Teraz idzie elementarna świadomość klasowa.
Dyrektor powoli kroczył wzdłuż długiego szeregu łóżeczek. Osiemdziesięcioro chłopców i dziewczynek, różowiutkich i śpiących spokojnie, leżało, oddychając z cicha. Spod każdej poduszki dobiegał szept. Dyrektor RiW przystanął i pochylając się nad łóżeczkiem, nasłuchiwał uważnie.
– Mówiła pani: elementarna świadomość klasowa? Może posłuchamy tego z głośnika. Na końcu sali ze ściany wystawał przekaźnik. Dyrektor podszedł doń i nacisnął guzik. „…wszystkie noszą odzież zieloną”, mówił cichy, lecz bardzo wyraźny głos, zaczynając od środka zdania, „dzieci delty zaś noszą odzież khaki. Och nie, z dziećmi deltami nie chciałbym się bawić. A epsilony są jeszcze głupsze. Są tak głupie, że nie umieją czytać ani pisać”. […]
Dyrektor nacisnął wyłącznik. Głos umilkł. […]
– Do chwili przebudzenia zostanie im to powtórzone jeszcze ze czterdzieści lub pięćdziesiąt razy, potem znowu w czwartek i sobotę. Sto dwadzieścia powtórzeń trzy razy na tydzień przez trzydzieści miesięcy. A potem przejdą do trudniejszej lekcji. Róże i elektrowstrząsy, kolor khaki delt i woń asafetydy – nierozerwalnie spojone, zanim jeszcze dziecko nauczy się mówić. Lecz warunkowanie bezsłowne jest powierzchowne i toporne, nie potrafi wpoić bardziej złożonych typów zachowań. Do tych celów potrzeba słów, lecz słów nieangażujących rozumu. Krótko mówiąc, potrzeba hipnoterapii.
– Tej najpotężniejszej siły wszech czasów w zakresie umoralniania i socjalizacji. Studenci zapisali w kajetach. Z pierwszej ręki. […]
– Aż w końcu umysł dziecka sam jest tymi treściami, które mu są sugerowane […]. I nie tylko dziecka. Także umysłem dorosłego: na całe życie. Umysłem, który ocenia, pragnie i wybiera: cały złożony z owych treści. Jednakże wszystkie te treści są naszymi treściami! – dyrektor niemal krzyczał w uniesieniu. – Treści państwowe.
A. Huxley, Nowy wspaniały świat, przeł. B. Baran, Warszawa 2013.
Zadanie 14. (0–1)
W powieści Nowy wspaniały świat jej autor przedstawia określoną wizję państwa i społeczeństwa. Podaj nazwę poglądu z zakresu filozofii polityki, który adekwatnie oddaje charakter relacji: państwo (władza) – jednostka, ukazanej w przytoczonym fragmencie tekstu oraz główną tezę tego poglądu.
Nazwa: Kolektywizm
Teza: Dobro wspólnoty ma absolutne pierwszeństwo przed dobrem jednostki; jednostka istnieje i działa wyłącznie jako część całości – społeczeństwa lub państwa – i jest podporządkowana jego interesom.
Zadanie 15. (0–1)
Rozstrzygnij, które ze stanowisk w sporze naturalizmu z antynaturalizmem antropologicznym mogą zakładać władze utopijnego państwa reprezentowane przez dyrektora RiW. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Rozstrzygnięcie: Stanowisko naturalistyczne.
Uzasadnienie: Władze utopijnego państwa w „Nowym wspaniałym świecie” zakładają, że człowieka można całkowicie ukształtować poprzez środowisko, wychowanie i warunkowanie biologiczno-psychologiczne. To zgodne z naturalizmem antropologicznym, który postrzega człowieka jako istotę całkowicie podlegającą prawom przyrody i uwarunkowaniom materialnym, odrzucając istnienie autonomicznego, wolnego „ja” czy duszy jako odrębnej od ciała. Dyrektor RiW traktuje ludzi jak mechanizmy, które można „zaprogramować” zgodnie z celami państwa – co odzwierciedla właśnie naturalistyczne, redukcjonistyczne podejście do natury ludzkiej.
Zadanie 16. (0–2)
Podaj jedną z formuł imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta. Następnie sformułuj ocenę moralną – przedstawionych w przytoczonym fragmencie powieści Aldousa Huxleya – praktyk warunkowania dzieci. Uzasadnij sformułowaną ocenę w odniesieniu do przywołanej formuły imperatywu.
Formuła imperatywu: „Postępuj tak, abyś człowieczeństwa tak w swojej osobie, jak i w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.” (Immanuel Kant, „Uzasadnienie metafizyki moralności”)
Ocena: Praktyki warunkowania dzieci przedstawione w powieści „Nowy wspaniały świat” są niemoralne w świetle etyki Kanta.
Uzasadnienie: Warunkowanie dzieci w państwie Huxleya narusza kantowską zasadę traktowania człowieka jako celu samego w sobie. Dzieci nie są wychowywane jako wolne i rozumne istoty zdolne do samodzielnego wyboru dobra moralnego, lecz są wykorzystywane jako środki do realizacji celów państwowych – pełnienia określonych ról społecznych bez refleksji i wolnej woli. W związku z tym praktyki te są sprzeczne z imperatywem kategorycznym, który wymaga poszanowania autonomii i godności każdej osoby jako podmiotu moralnego.
Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie
Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.
W zadaniu 2 można byłoby uznać odpowiedź fałsz do pierwszego z podpunktów, gdyż w tekście poruszany jest temat istnenia dwóch problemów. 1.Coś co zawsze trwa i nie zna urodzin 2.Coś co się zawsze rodzi i nigdy nie istnieje (realnie) niżej w tekście powiedziane jest że wszystko co się rodzi, rodzi się z jakiejś przyczynyn natomiast problem numer 1 nie zna urodzin więc nie musi się zrodzić z przyczyny a zarazem, można by uznać że w takim przypadku nie wszystko co istnieje musi miec przyczyne.