Artykuł

Filip Kobiela: Filozof wbrew woli. Kalendarium życia i twórczości filozoficznej Stanisława Lema

Zarówno życie, jak i twórczość Stanisława Lema wciąż są przedmiotem badań, które mogą przynieść wiele ciekawych odkryć. Źródłem trudności w badaniu biografii Lema jest fakt, że był Polakiem żydowskiego pochodzenia, który zacierał ślady tegoż pochodzenia oraz swoich doświadczeń okupacyjnych. Natomiast trudność w badaniu filozoficznych aspektów jego twórczości jest spowodowana między innymi rozproszeniem tego rodzaju wątków w tekstach o bardzo różnorodnej treści i formie. Tematy filozoficzne obecne są nie tylko w eseistyce i publicystyce Lema, ale też w jego beletrystyce – zarówno fantastycznej, jak i realistycznej.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2021 nr 5 (41), s. 71–73. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


12 września (lub 13 września) 1921 – Stanisław Herman Lem przychodzi na świat we Lwowie. Jego rodzicami są Sabina Wollner oraz Samuel Lehm (później Lem), lekarz laryngolog o zainteresowaniach literackich. Niektóre wątki dzieciństwa Lema staną się później kanwą jego quasi-autobiograficznej książki Wysoki zamek.
1931 – od tego roku Lem uczęszcza do II Państwowego Gimnazjum im. ­Karola Szajnochy we Lwowie, gdzie w 1939 r. zdaje maturę. Ciekawostką jest, że matematyki uczy go Roman Ingarden.
1940 – Lem rozpoczyna studia we Lwowskim Instytucie Medycznym, które przerywa w roku 1941, wznawia je tamże w roku 1944, a następnie od roku 1946 kontynuuje na Wydziale Medycyny UJ. W roku 1948 otrzymuje absolutorium, bez uzyskania dyplomu.
1941 – z uwagi na swoje żydowskie pochodzenie Lem zmuszony jest do ukrywania się w czasie okupacji hitlerowskiej pod fałszywym nazwiskiem. Okres okupacji odciska silne piętno na twórczości Lema, w tym zwłaszcza na jego refleksji antropologicznej, w dużej mierze dotyczącej problemu zła. Wraz z końcem okupacji kończy się lwowski okres życia Lema. Pisarz wyjeżdża do Krakowa, w którym spędzi, z wyłączeniem pobytu w Berlinie i w Wiedniu w latach 1982–1988, resztę życia.
1950 – pisarz pracuje na stanowisku młodszego asystenta w Konwersatorium Naukoznawczym prowadzonym przez dr. psychologii Mieczysława Choynowskiego (1909–2001). Lem pasjonuje się nauką, zwłaszcza biologią i cybernetyką, zajmuje go przyszły rozwój oraz wpływ nauki i techniki na społeczeństwo. Wiele lat później określi przedmiot swojej refleksji jako „filozofię przyszłości”.
1953 – Lem bierze ślub z Barbarą Leśniak, studentką medycyny, później lekarzem radiologiem.
1957 – ukazują się Dialogi – inspirowane cybernetyką rozważania z zakresu między innymi filozofii umysłu oraz filozofii społeczeństwa i polityki. W Dialogu VIII formułuje tezę o niestabilności ustroju socjalistycznego.
1960 – ukazuje się opowiadanie Dziwne skrzynie profesora Corcorana. Z dzienników gwiezdnych Ijona Tichego, w którym Lem antycypuje argument Hilarego Putnama „mózgi w naczyniu”.
1964 – ukazuje się Summa techno­logiae, wizjonerskie dzieło z pogranicza futurologii, w którym Lem rozważa różne rodzaje ewolucji oraz antycypuje m.in. rzeczywistość wirtualną (pod nazwą „fantomatyka”) oraz trans­humanizm (pod nazwą „autoewolucja”). Leszek Kołakowski uznaje ją w swojej recenzji za znakomitą rozprawę z zakresu filozofii techniki, polemizuje jednak z przypisywaną Lemowi tezą, że wszystkie ludzkie problemy zasadniczo dają się rozwiązać metodami nauki i techniki:

Lem mimo woli albo wbrew woli pasował siebie na filozofa, albowiem na przekór oświadczeniom, które zdają się potwierdzać jego wiarę w nieograniczoną moc rozwiązań technologicznych, ujawnia co krok dylematy nieuchronnie wymagające decyzji zasadniczo pozbawionych racji techno­logicznych (Kołakowski 1989, s. 50).

Lem przyjmuje niektóre punkty krytyki Kołakowskiego, z niektórymi jednak się nie zgadza i po latach powraca do polemiki z Kołakowskim.
1964 – w siedzibie „Studiów Filozoficznych” odbywa się dyskusja nad Summą technologiae, w której udział biorą: Józef Hurwic, Wacław Mejbaum, Helena Eilstein, Andrzej Bednarczyk, Władysław Krajewski. Lem kontynuuje współpracę ze „Studiami Filozoficznymi”, uczestnicząc w dyskusji nad książką Leszka Kołakowskiego Filozofia pozytywistyczna – od Hume’a do Koła Wiedeńskiego oraz publikując na łamach tego czasopisma w 1967 r. artykuł Etyka technologii i technologia etyki oraz w 1968 r. artykuł Biologia i wartości. Zostaną one później dołączone do rozszerzonego wydania Dialogów.
14 marca 1968 – rodzi się jedyny syn Stanisława Lema, Tomasz. Swoje wspomnienia z dzieciństwa przedstawił on w opublikowanej w 2009 r. książce Awantury na tle powszechnego ciążenia.
1968 – ukazuje się Filozofia przypadku, dzieło poświęcone teorii i filozofii literatury, w którym Lem polemizuje m.in. z teorią dzieła literackiego Romana Ingardena. W 1971 r. na łamach „Pamiętnika Literackiego” w dyskusji nad nią udział biorą, oprócz samego Lema, Janusz Sławiński, Kazimierz Bartoszyński, Henryk Markiewicz.
1969 – na łamach czasopisma „Znak” ukazuje się artykuł Lema Wizja filozofa na krze (fragment na s. 65 tego numeru) dotyczący perspektyw filozofii i futurologii oraz ich relacji, a także dotycząca go dyskusja z udziałem autora i innych dyskutantów.
1970 – ukazuje się Fantastyka i futuro­logia, zawierająca krytyczny przegląd literatury SF w kontekście futurologicznym oraz filozoficznym.
1971 – opublikowana zostaje Doskonała próżnia, a dwa lata później Wielkość urojona. Są to zbiory fikcyjnych recenzji i przedmów; podobny charakter mają też Prowokacja (1984) i Biblioteka XXI wieku (1986). Utwory zawarte w tych tomach zawierają wiele refleksji filozoficznych Lema na takie tematy jak ewolucja, przypadek, zło czy Holocaust. Na szczególną uwagę zasługuje esej filozoficzny Golem XIV, którego rozwinięta wersja została opublikowana osobno w 1981 r. Przedstawia on dwa wykłady superinteligentnego komputera dotyczące m.in. problematyki rozumu i jego miejsca w przyrodzie.
1973–1974 – Lem wykłada w Instytucie Filozofii UJ; w korespondencji notuje:

Ja za parę tygodni już kończę II semestr wykładów na wydziale filozofii UJ u profesora Kuderowicza – «podstawy futurologii». Zaproponowano mi tam niespodzianie, abym im przedłożył «Summę» lub «Filozofię Przypadku» jako… pracę doktorską i oni by mnie doktoryzowali na jej podstawie. Myślę, że jednak nie pójdę na tę propozycję, chociaż bardzo zacnie została pomyślana, bo i co mi dlaboga po doktorskim tytule? (Z listu Stanisława Lema do Jerzego Wróblewskiego, 18.03.1975).

1981 – Lem otrzymuje doktorat honorowy Politechniki Wrocławskiej. Później otrzymuje jeszcze doktoraty honorowe Uniwersytetu Opolskiego (1997), Uniwersytetu Jagiellońskiego (1998), Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego (1988) oraz Uniwersytetu w Bielefeld (2003).
1981 – ukazuje się antologia The Mind’s I: Phantasies and reflections on mind and soul pod red. Daniela C. Denetta i Douglasa R. Hofstadtera zawierająca trzy teksty Lema (dwa fragmenty Cyberiady oraz Non serviam) dotyczące problematyki jaźni i umysłu.
1981 – Lem bierze udział w sympozjum poświęconym analizie hipotetycznych konstrukcji obecnych w jego twórczości (Informations- und Kommunikationsstrukturen der Zukunft. Bericht anlässlich eines Workshop mit Stanislaw Lem – München: Wilhelm Fink Verlag, 1983).
1982 – ukazuje się Wizja lokalna, powieść zawierająca między innymi fikcyjny dialog filozoficzny pomiędzy Bertrandem Russellem, Karlem Popperem i Paulem Feyerabendem, oraz rozważania dotyczące etykosfery, jednego z najbardziej interesujących eksperymentów myślowych Lema (zob. art. A. Groblera, Ulepszyć ludzką naturę? ze s. 56–58 tego numeru).
1986 – ukazują się Rozmowy ze Stanisławem Lemem S. Beresia, obszerny wywiad będący ważnym źródłem wiadomości o zainteresowaniach i przemyśleniach filozoficznych Lema.
1988 – w tym roku Lem zaprzestaje tworzenia beletrystyki, pozostaje jednak aktywny na gruncie eseju i publicystyki, czego wyrazem są liczne tomy, m.in. Tajemnica chińskiego pokoju (1996), Bomba megabitowa (1999), Sex Wars (1996), Okamgnienie (2000), Dylematy (2003).
1988 – w ramach interdyscyplinarnego sympozjum „Teoria systemów i wiedza o literaturze” na Uniwersytecie Wiedeńskim Lem wykłada „empiryczną teorię dzieła literackiego”. Na tej podstawie w 1988 r. ukazuje się drugie, poprawione wydanie Filozofii przypadku.
1992 – w paradokumentalnym filmie Moment w reżyserii Macieja Wojtyszki Lem wypowiada się, m.in. obok Józefa Tischnera, na temat problematyki przypadku.
1995 – ukazuje się wywiad z Lemem przeprowadzony przez niemieckich filozofów: Der ganze Kram der Philosophie. Ein Gespräch mit Stanislaw Lem, przedrukowany później w książce Einladung zum Denken – Ein kleiner Streifzug durch die Analytische Philosophie. 14 Gespräche mit Philosophen; Wien: Hölder-Pichler-Tempsky 1998.
1995 – Monachijska Akademia Trzeciego Tysiąclecia zaprasza Lema do udziału w konferencji „Mind Revolution: Schnittstelle Gehirn-Computer”. Lem nie bierze w niej udziału, jednak nadsyła tekst Unsaubere Schnittstelle Mensch/Maschine, opublikowany w: C. Maar, E. Pöppel, T. Christaller (eds.), Die Technik auf dem Weg zur Seele: Forschungen an der Schnittstelle Gehirn/Computer, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt Verlag, 1996.
1999 – Lem bierze udział w odbywającym się w Krakowie 11th International Congress of Logic, Methodology and Philosophy of Science, wygłaszając odczyt O przyszłości nauki.
2005 – w jednym z ostatnich wywiadów na pytanie, czy jest pisarzem, filozofem czy też naukowcem, Lem odpowiada:

Jako pisarz bardzo się starałem. Filozofem nie jestem, a jeśli tak, to wbrew woli. Naukowcem nie jestem na pewno (Grossmann 2015).

27 marca 2006 – Stanisław Lem umiera w Krakowie. Zostaje pochowany na Cmentarzu Salwatorskim; na grobie bez krzyża, zgodnie z życzeniem zmarłego, widnieje napis: Feci, quod potui, faciant meliora potentes [zrobiłem, co należało, inni niech zrobią lepiej].


Filip Kobiela – doktor filozofii, adiunkt w Zakładzie Filozofii AWF w Krakowie, członek zarządu Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Zajmuje się ontologią, epistemologią i filozofią gier, wykorzystując dokonania tradycji fenomenologicznej i analitycznej. W swoich badaniach stara się między innymi kontynuować rozważania polskich filozofów XX wieku, w tym zwłaszcza Romana Ingardena oraz Stanisława Lema. Jest pomysłodawcą i współredaktorem antologii Filozoficzny Lem, która wkrótce ukaże się drukiem.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

< Powrót do spisu treści numeru.

Ilustracja: Stanisław Lem, 1972, Getynga; copyright © by Tomasz Lem, za: www.roklema.pl.

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

Skomentuj

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy