Istnieją (co najmniej) dwa rodzaje doskonałości poznawczej – Wywiad z prof. Johnem Greco

Wywiad z prof. Johnem Greco, światowej sławy specjalistą w zakresie epistemologii cnót

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 2 (44), s. 25–27. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Czy (a jeśli tak, to dlaczego) teoria cnoty może być wykorzystywana w epistemologii?

W pierwszej połowie XX w. filozofia moralna rozwijana w świecie anglojęzycznym była zdominowana przez teorie konsekwencjalistyczne inspirowane myślą Jeremiego Benthama i Johna Stuarta Milla oraz przez teorie deontologiczne inspirowane myślą Immanuela Kanta. W tym kontekście Gertrude Elizabeth Margaret Anscombe zalecała powrót do teorii cnoty z minionych czasów, szczególnie do teorii Arystotelesowskiej. Artykuł tej autorki zatytułowany Modern Moral Philosophy (Anscombe 1958) wywołał rewolucję i dziś teoria cnoty w filozofii moralnej jest dynamicznie rozwijającym się programem badawczym. W latach 80. i 90. ubiegłego wieku wielu filozofów proponowało podobny „przewrót w kierunku cnoty” dla epistemologii. Na różne sposoby ich motywacje były zbliżone do tych Anscombe. Na przykład niektórzy epistemologowie cnoty przekonywali, że dyskusje pomiędzy wcześniej rozwijanymi podejściami badawczymi w teorii poznania utkwiły w martwym punkcie, a podejście z perspektywy teorii cnoty obiecuje postęp w rozwiązywaniu starych problemów. Inni dowodzili, że epistemologia sformułowała swoje pytania zbyt wąsko, pomijając szereg interesujących i ważnych tematów, które podejście z perspektywy teorii cnoty wydobywa w sposób naturalny. Np. epistemologowie cnoty przekonują, jak ważna jest kwestia wspólnot poznawczych, jak interesująca jest relacja między moralną i epistemiczną normatywnością, jak centralną rolę w poznaniu odgrywa intelektualna podmiotowość i jak dużą wartość stanowią ignorowane do tej pory dobra poznawcze takie jak rozumienie i mądrość. W tym samym czasie epistemologowie cnoty wnieśli również swój wkład do analizy tradycyjnych pytań teoriopoznawczych odnośnie do natury, wartości i zakresu ludzkiej wiedzy. Jak teoria cnoty w etyce, tak teoria cnoty w epistemologii ustanawia obecnie dynamicznie rozwijający się program badawczy.

Jak możemy (lub powinniśmy) rozumieć pojęcia cnoty i wady? Czy istnieje w środowisku badaczy (trwały) spór na temat natury wad i cnót poznawczych?

W najszerszym sensie cnota jest pewnego rodzaju doskonałością. W epistemologii istotnym rodzajem doskonałości jest doskonałość poznawcza, w przeciwieństwie do doskonałości moralnej czy też praktycznej. Współcześni epistemologowie cnoty podzielili się zasadniczo na dwa obozy w kwestii rozumienia takich doskonałości. Pierwszy obóz widzi cnoty epistemiczne jako poznawcze zdolności lub władze w szerokim sensie. Takie zdolności lub władze umożliwiają posiadającym je osobom docieranie w rzetelny sposób do prawdy i unikanie popełnienia błędu w pewnym istotnym obszarze. W tym względzie ten obóz idzie w ślad za Arystotelesem, który zdefiniował intuicję intelektualną jako zdolność bezpośredniego uchwytywania w myśli pierwszych zasad oraz myślenie dyskursywne jako zdolność do dowodzenia dalszych prawd na podstawie wspomnianych pierwszych zasad. Współcześni autorzy dodają jeszcze do listy cnót poznawczych właściwą percepcję, wiarygodną pamięć i umiejętność różnego rodzaju poprawnego rozumowania. W rezultacie autorzy ci podążają za Arystotelesem w tym sensie, że rozumieją cnoty epistemiczne jako poznawcze zdolności lub władze, ale zmniejszają wymagania dotyczące zaliczenia danej cechy w poczet takich zdolności lub władz.

Drugi obóz rozumie cnoty poznawcze inaczej. Zgodnie z tym spojrzeniem cnoty te są raczej cechami charakteru niż władzami lub zdolnościami poznawczymi. Np. odwaga intelektualna jest cechą umysłu, która pozwala komuś wytrwać przy swych ideach, a poznawcza otwartość umysłu jest cechą intelektu, która pozwala komuś być otwartym na idee innych. W efekcie autorzy ci myślą o cnotach poznawczych w sposób, w jaki Arystoteles myślał o cnotach moralnych – bardziej jako cechach charakteru niż zdolnościach czy władzach.

Kto ma rację na temat natury cnót poznawczych? Czy przypominają one bardziej zdolności lub moce czy raczej cechy charakteru? Być może najlepszym rozwiązaniem jest powiedzieć, że oba obozy mają rację i istnieją (co najmniej) dwa rodzaje doskonałości poznawczej. Co więcej, niewielu przedstawicieli każdego z tych obozów mogłoby odrzucić interpretację cnoty, którą postuluje drugi obóz. Raczej różni epistemologowie cnoty zmierzają do koncentrowania się na tym lub innym pojęciu cnoty, ponieważ interesują ich inne pytania i problemy i uważają, że dane pojęcie jest przydatne do rozstrzygnięcia tych pytań i problemów. Np. epistemologowie z pierwszego obozu są zainteresowani tradycyjnymi pytaniami odnośnie do natury, wartości i zakresu ludzkiej wiedzy i uznają, że pojęcie zdolności poznawczej jest przydatne do mierzenia się z tego typu problemami. Epistemologowie z drugiego obozu są zainteresowani pytaniami o intelektualną podmiotowość i jej relację do moralnej podmiotowości i uważają, że pojęcie cnoty charakteru jest odpowiednie do rozstrzygania tego typu problemów.

Jaki jest związek między cnotami lub wadami poznawczymi a odpowiedzialnością epistemiczną?

Wielu epistemologów myśli o odpowiedzialności epistemicznej jak o pojęciu „internalistycznym”. Takie rozumienie odpowiedzialności epistemicznej zakłada, że to, czy ktoś jest odpowiedzialny epistemicznie (czy myśli w sposób odpowiedzialny epistemicznie), jest poznawalne jedynie dzięki refleksji. Rozumujący w ten sposób epistemologowie myślą bowiem o odpowiedzialności epistemicznej przez analogię do odpowiedzialności moralnej i twierdzą za Kantem, że moralna odpowiedzialność jest głównie kwestią motywacji, o której z kolei myśli się jako poznawalnej jedynie dzięki samej refleksji. Epistemologowie cnoty oferują rozsądną alternatywę dla tego kantowskiego obrazu. Z perspektywy teorii cnoty działać lub myśleć odpowiedzialnie oznacza działać lub myśleć cnotliwie. Działanie i myślenie cnotliwe obejmuje wprawdzie działanie ze słusznej motywacji, ale zawiera też więcej warunków niż tylko ten i żaden z nich nie jest koniecznie dostępny jedynie dzięki refleksji.

Czy słuszne jest moralne wartościowanie ludzi według tego, czy posiadają wady lub cnoty poznawcze?

To jest rzeczywiście interesujące pytanie, ponieważ dotyka relacji między cnotą moralną i cnotą poznawczą oraz między cnotą poznawczą i moralną podmiotowością bardziej ogólnie. Myślimy, że możemy moralnie oceniać ludzi ze względu na ich moralne lub poznawcze wady, tak jak możemy to robić ze względu na ich moralnie istotne wybory i działania. Czy ten rodzaj oceniania rozciąga się również na obszar poznawczy?

Powiedziałbym, że tak, o ile moralna i intelektualna podmiotowość są ze sobą tak ściśle połączone. Np. nasze moralne wybory i działania są w znaczący sposób kształtowane przez to, jak myślimy o różnych sprawach. Podobnie sposób, w jaki myślimy o różnych sprawach, w niebagatelnej mierze jest kształtowany przez nasze wybory i działania. Np. podejmuję wybory dotyczącego tego, czyim informacjom ufam, na jakie tematy zdobywam wiedzę i jak uważnie dociekam odpowiedzi na dane pytanie. Biorąc pod uwagę ten rodzaj wzajemnej zależności, trudno jest zobaczyć, jak możemy moralnie oceniać innych ze względu na ich wybory i działania bez oceniania innych także ze względu na to, jak myślą.

Czy wierzy Pan, że popularyzowanie (i/lub nauczanie) filozofii mogłoby czynić ludzi bardziej cnotliwymi poznawczo? Czy istnieją jakieś (inne) sposoby przezwyciężania wad poznawczych?

Wierzę, że jest to w dużej mierze pytanie natury empirycznej. To, czy popularyzowanie (i/lub nauczanie) filozofii mogłoby być efektywnym sposobem rozwijania cnót poznawczych lub przezwyciężania wad poznawczych, jest materią empirycznych dociekań. A jeśli odpowiedź byłaby twierdząca, to istnieją dalsze pytania o to, jak to robić – jakie metody mogłyby być efektywnym sposobem osiągania tego typu rezultatów. Wiekowa tradycja teorii cnoty sugeruje, że cnoty można się nauczyć, rozwijać dzięki treningowi, doskonalić przez praktykowanie itd. Współcześnie wiele empirycznych prac, zarówno w psychologii, jak i w teorii edukacji, jest poświęconych tym pytaniom.

Są też tacy, którzy rozpoczęli wcielanie w praktykę modelu edukacji skoncentrowanej na cnocie. Np. Intellectual Virtues and Education Project (Netoteka, poz. 1.) z Loyola Marymount University, którym zarządza Jason Baehr, dostarcza internetowych źródeł dla nauczycieli i osób administrujących szkolnictwem zainteresowanych wdrażaniem „perspektywy cnót poznawczych w edukacji”. Baehr również pomógł założyć Intellectual Virtues Academy (Netoteka, poz. 2.), niezależną publiczną społeczną szkołę średnią w Long Beach, która przyjmuje cnoty poznawcze jako podstawę modelu i programu nauczania.

Tłumaczenie: Marta Ratkiewicz-Siłuch

Warto doczytać

G.E.M. Anscombe, Modern Moral Philosophy, „Philosophy” 1958, t. 33, nr 124, s. 1–19.

Netoteka

https://intellectualvirtues.org/ (dostęp: 15.02.2022).
https://www.ivalongbeach.org/ (dostęp: 15.02.2022).

John Greco – profesor filozofii na Georgetown University. Autor książek takich jak Putting Skeptics in Their Place: The Nature of Skeptical Arguments and Their Role in Philosophical Inquiry (Cambridge 2000), Achieving Knowledge: A Virtue-Theoretic Account of Epistemic Normativity (Cambridge 2010) i The Transmission of Knowledge (Cambridge 2020). Przez wiele lat uprawiał judo, m.in. z Amerykanami polskiego pochodzenia w Nowym Jorku i Rhode Island.