Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2019 nr 2 (26), s. 8–9. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Które fragmenty pism Platona, w których przedstawia on swoje poglądy na temat wiedzy a priori, są najciekawsze i godne zapamiętania?
Najważniejszym tekstem jest Menon. Jest to krótki, zwarty i dynamiczny dialog. Zaczyna się od wspaniałego pytania: czy można nauczyć cnoty? To znaczy, czy można nauczyć kogoś bycia dobrym. A jeśli ludzie nie stają się dobrzy poprzez uczenie się cnoty, to w jaki inny sposób? Platon przykładał wielką wagę do pytań dotyczących edukacji moralnej i swoje poglądy na ten temat zawarł w Państwie. Jednak w Menonie Sokrates przyznaje, że nie wie, czym jest cnota, a więc – co za tym idzie – nie potrafi powiedzieć, jak można ją uzyskać, czy to za pomocą nauki, czy też w jakiś inny sposób. To, co w Menonie chce nam przekazać Platon, to pogląd, że jeśli pragniemy osiągnąć adekwatne zrozumienie danej dziedziny, której chcemy się nauczyć, to musi być ono uzasadnione wiedzą na temat istoty tego przedmiotu. Na przykład lekarz musi opierać użycie konkretnych lekarstw na swojej wiedzy o tym, czym jest zdrowie człowieka. W znaczącym fragmencie dialogu Sokrates pokazuje Menonowi, że ktoś, kto nie uczył się matematyki, może, jeśli zadać mu odpowiednie pytania, samodzielnie coś odkryć, nie czekając na instrukcje. Do natury ludzkiego rozumu należy to, że potrafi rozpoznać, iż niektóre odpowiedzi na pytania, które zadaje, są niepoprawne, a inne są właściwe. Tak jak posiadamy wrodzone zdolności matematyczne, tak dysponujemy również podobną zdolnością rozpoznawania dobrych i złych odpowiedzi na pytania etyczne.
Kolejny ważny tekst znajdujemy w Państwie. Księgi VI i VII zawierają niektóre z najważniejszych poglądów Platona dotyczących wiedzy. Na początku księgi VII odnajdujemy najbardziej uderzający obraz zawarty w filozofii Platona. Sokrates opisuje grupę żyjących w jaskini więźniów. Łańcuchy ograniczają nie tylko ich ruchy, ale także pole widzenia. Mogą oni patrzeć tylko w jednym kierunku, w stronę cieni pojawiających się na ścianie. Zamiast drzew, ludzi i innych zwyczajnych przedmiotów widzą obrazy, które jedynie niewyraźnie przypominają prawdziwe drzewa, ludzi itd. Nie wiedzą, że istnieje inny świat poza tym, w którym się znajdują. Gdyby zostali oswobodzeni z kajdan i mogli się odwrócić, z pewnością nie doceniliby od razu swojego wyzwolenia i mieliby trudności w zrozumieniu, że cienie, które brali za realne przedmioty, były jedynie odbiciami. Z upływem czasu zorientowaliby się, że poza ich jaskinią istnieje lepszy świat.
Według mnie fragment ten mówi, że w większości jesteśmy zakładnikami uprzedzeń i procesów społecznych. Manipulują nami potężni ludzie, co sprawia, że nasze doświadczenie życia jest jedynie bladą kopią tego, co byłoby dla nas najlepszym doświadczeniem. Dobra edukacja to taka, która pozwala odkryć, co jest naprawdę wartościowe, co naprawdę powinniśmy wiedzieć. Niestety nasze społeczeństwo kieruje się fałszywymi wartościami: bogactwem, przepychem, pozycją społeczną, dominacją, wygodą i przyjemnościami. Społeczeństwo idealne opisane w Państwie charakteryzuje się tym, że docenia wartości autentyczne: umiłowanie wiedzy, sprawiedliwość, kunszt i poświęcenie dla dobra innych. Skąd wiemy, że wymienione wartości są najlepsze? Platon odwołuje się do metody powstałej dzięki inspiracji poglądami Sokratesa i pitagorejczyków. Wykłada ją w Menonie, a polega na poszukiwaniu natury rzeczy za pomocą dokładnego i krytycznego myślenia, co pozwala zbliżyć się do prawdy.
W VI i VII księdze Państwa Platon do tego spostrzeżenia dodaje uwagę, że ostatecznie podstawą naszej wiedzy na jakikolwiek temat powinno być zrozumienie, co to znaczy, że dany przedmiot jest dobry. Platon zorientował się, że wartościowanie jest wszechobecne zarówno w myśleniu, jak w działaniu. Wszystko, czego szukamy i pragniemy, traktujemy jako coś wartego starań, gdyż jest w jakimś aspekcie dobre. Nie chcemy jedynie jedzenia, ale dobrego jedzenia. Nie zwykłego łóżka, ale takiego, które pozwala się dobrze wyspać. Nie tylko przyjemności, ale dobrej przyjemności. Platon sądził, że do poprawnego wartościowania potrzebujemy odpowiedzi na pytanie: „Czym jest dobro?” – a więc, co sprawia, że dany przedmiot jest dobry? Istnieje, jako przedmiot abstrakcyjny, dobro samo w sobie – rzecz, która sprawia, że wszystko, co w niej uczestniczy, jest dobre.
Jest to być może jeden z najśmielszych pomysłów Platona. Nie tylko sądzi on, że istnieje wiedza a priori, lecz dodatkowo uważa, że nasza wiedza o czymkolwiek zakłada wiedzę o najważniejszym przedmiocie abstrakcyjnym – o dobru samym w sobie. Arystoteles, który spędził wiele lat, ucząc się w założonej przez Platona Akademii, jako pierwszy zauważył, że platońska koncepcja dobra jest błędna. Jego zarzut dotyczy tego, że dobro samo w sobie nie jest jednością, jak zakładał Platon. Czym innym jest to, co czyni dobrym jakiegoś człowieka, czymś innym to, co sprawia, że noc jest dobrą porą na sen, a jeszcze czymś innym to, co sprawia, że posiadanie dwojga dzieci przez tę konkretną parę jest czymś dobrym. Arystoteles nie sprzeciwia się poglądowi, że jedna rzecz sprawia, iż ludzkie życie jest dobre. Wręcz przeciwnie, uważa, że jest to używanie rozumu we właściwy sposób przez długi okres czasu. Zatem akceptuje on myśl Platona, że dobre społeczeństwo musi być oparte na właściwym rozumieniu dobra oraz że większość z ludzkich zbiorowości ma zniekształcony obraz tego, co jest wartościowe. Arystoteles odrzuca natomiast tezę, że wszystkie dobre rzeczy są dobre, ponieważ odnoszą się do pewnego abstrakcyjnego przedmiotu, dobra samego w sobie.
Jak przekonać kogoś, że istnieją takie rzeczy jak idee, których nie można dotknąć, bo istnieją poza czasoprzestrzennym światem?
Liczba „dwa” nie jest tym samym co para jakichkolwiek dwóch rzeczy – na przykład dwóch drzew. Mają one bowiem kolor i ostatecznie umrą. Natomiast liczba nie jest czymś, co może posiadać kolor, podlegać zmianie ani umrzeć. Liczby są świetnymi przykładami przedmiotów abstrakcyjnych. Są niewidzialne, nie zmieniają się, a ich istnienie nie jest zależne od istnienia tego czy innego przedmiotu materialnego.
Co stanowi największe wyzwanie wobec platonizmu? Czy może być ono przezwyciężone?
Z pewnością najpoważniejszym rywalem platonizmu jest empiryzm. Głosi on, że cała wiedza jest wyprowadzona z doświadczenia zmysłowego. W starożytności to stoicy byli najlepszymi jego reprezentantami, ale to wielcy empiryści brytyjscy, czyli John Locke i David Hume, zapewnili tej tradycji trwałość. Osobiście sądzę, że empiryzm nie może wyjaśnić kwestii normatywnych, tego, w jaki sposób tworzymy lepsze teorie moralności. Weźmy następujący przykład: jeśli A jest lepsze (pod jakimś względem) od B, to B nie jest lepsze (pod tym samym względem) od A. Skąd to wiemy? Po prostu rozumiejąc, co to znaczy. Oczywiście tego typu wiedza a priori nie powie nam, jak przejść przez życie. Jednak aprioryczne myślenie może osiągnąć swój cel, jakim jest zdobycie adekwatnej wiedzy, za pomocą serii małych kroków, z których każdy pozwala uchwycić jakąś oczywistą prawdę. Być może istnieją takie prawdy aprioryczne, których znajomość pokierowałaby wszystkimi naszymi działaniami (filozofowie utylitaryści sądzą, że jedna z tych prawd brzmi: maksymalizuj to, co jest dobre). Trudno powiedzieć, czy ten filozoficzny projekt ma szanse powodzenia, dopóki każdy go nie wypróbuje.
Tłumaczenie Błażej Gębura
Richard Kraut – prof., filozof i historyk filozofii, profesor Northwestern University, członek American Academy of Arts and Sciences. Znawca współczesnej i greckiej filozofii politycznej. Autor książek: Aristotle on the Human Good (1989), What is Good and Why (2007), Against Absolute Goodness (2011), The Quality of Life: Aristotle Revised (2018). W języku polskim ukazała się jego praca Sokrates i państwo (2018).
Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
< Powrót do spisu treści numeru.
Ilustracja: Małgorzata Uglik
Skomentuj