To znaczy że sięgając do historii filozofii nie poznajemy wyłącznie przebrzmiałych idei, nie zachodzimy do zapomnianego i zakurzonego antykwariatu. Posłużę się wybranym przykładem, odwołam się mianowicie do Platona, podejmując próbę wykazania, że jest on myślicielem aktualnym na miarę XXI wieku.
Metafora jaskini
Myśl platońska jest żywa, a Platon wielki, ponieważ jego dzieło mówi coś do nas i o nas. Żeby tego dowieść, sięgnę do „metafory jaskini” z siódmej księgi Państwa.
Znajdziemy tam plastycznie przedstawioną opowieść. Miejscem akcji czyni Platon jaskinię, bohaterami akcji są skuci kajdanami jaskiniowcy, natomiast akcja [w wielkim uproszczeniu, nie przywiązując wagi do niuansów] wygląda następująco: jaskiniowcy siedzą tyłem do wejścia jaskini, a nie mogąc się odwrócić biorą za rzeczywistość cienie pojawiające się na ścianie. Nie znają świata, mieniącego się na zewnątrz jaskini. Jednemu z bohaterów udaje się jednak skruszyć kajdany, wyjść z jaskini i po jakimś czasie uświadomić sobie, że postrzegane cienie są dalekie od rzeczywistości, że dotychczas on oraz jego koleżanki i koledzy trwali w błędzie. Bohater postanawia podzielić się tą radosną wiedzą z pozostałymi jaskiniowcami. Platon sugeruje, że koledzy i koleżanki najpierw by go wyśmiali. Gdyby jednak się upierał, a kolegom i koleżankom udałoby się zerwać kajdany, to by go zatłukli – tak bardzo nieprawdopodobna i niezrozumiała wydałaby im się opowieść wyzwolonego z kajdan jaskiniowca.
Platon a współczesność
W ten sposób nie dowiodłem jeszcze, że Platon jest ważnym dla nas filozofem teraźniejszości. Posłużmy się jednak pewnym eksperymentalnym porównaniem, pozwalającym wpleść platońską opowieść we współczesne realia. Zamieńmy jaskinię na sektę, a jaskiniowców na jej członków. Wielu z nas zapewne widziało albo czytało reportaż z życia takich wspólnot. Oto mój pomysł na adaptację platońskiej metafory do nowych realiów: osobom przebywającym w sekcie wydaje się, że żyją w harmonii ze światem dzięki receptom i radom guru, kogoś, kogo postrzegają za swego mistrza, który mówi im, jak żyć i daje uzdrawiające odpowiedzi na wszelkie pytania. My, znajdując się na zewnątrz sekty wiemy, że osoba którą, sekciarze uważają za mistrza, to lepszy cwaniak, który od czasu do czasu daje im do podpisania rozmaite dokumenty, w których zrzekają się np. mieszkania bądź samochodu. Solidaryzując się z manipulowanymi, ruszamy oburzeni do sekty z informacją o nieuczciwych praktykach pseudo-mistrza. Jak reagują sekciarze? Wysłuchują, ale nie wierzą nam i grzecznie wypraszają. Gdy obstajemy przy swoim, stają się agresywni i wyrzucają nas z terenu znajdującego się we władaniu sekty. Dlaczego?
Otóż nasz werbalny komunikat zupełnie przekracza ich rozumienie rzeczywistości, nie mieści się w obrębie ich „harmonijnego” świata. Zauważmy, że w istocie sekciarze powielają postawę reprezentowaną przez jaskiniowców. Obiektywnie są zniewoleni, jednakże subiektywnie wydaje im się, że są wolni.
Człowiek najbardziej wolny czuje się w stanie zniewolenia
Tyle że wciąż nie mogę powiedzieć, że Platon mówi coś o nas, żyjących w Polsce w 2025 r. Tym bardziej, że jakakolwiek sekta jest mi obca i zakładam, że również czytelnicy tego tekstu nie współtworzą żadnej z nich. Powiedzieć można jednak, że z jakimś powodzeniem udało się przenieść Platona w czasy nam współczesne.
Jeżeli jednak odsuniemy na bok fabułę składającą się na „metaforę jaskini”, a istotą naszych rozważań uczynimy kategorie obiektywności, subiektywności, a przede wszystkim wolności czy zniewolenia, otworzy się przed nami nowa perspektywa.
Czy żyjąc życiem przedmiotów, znajdując się we władzy przedmiotów, nie przypominamy platońskich jaskiniowców? Czy ktoś obiektywnie uzależniony nie powie nam, że jest wolny? Czy nie przypominamy platońskich jaskiniowców, żyjąc życiem wirtualnym, uzależniając się od gier, sprawdzając co kilka minut pocztę elektroniczną? Jeżeli permanentnie zaglądasz do smartfonu, czy nie jest to odpowiedni moment, by zadać pytanie: „ten przedmiot należy do mnie, czy to ja już należę do tego przedmiotu?”. Gdy ktoś znajdujący się obok próbuje odsłonić prawdę i zwraca uwagę na problem, czy osoba zniewolona nie będzie się bronić i zaprzeczać na podobieństwo platońskiego jaskiniowca?
Kiedyś w pewnym dokumentalnym filmie, zahaczającym zresztą tematycznie o filozofię Platona, usłyszałem zdanie brzmiące na pierwszy rzut ucha i oka cokolwiek paradoksalnie: „człowiek najbardziej wolny czuje się w stanie zniewolenia”. Zwróćmy uwagę na uniwersalne przesłanie tej frazy: pasuje do jaskiniowców Platona, do sekciarzy i do każdego kto udaje, że nie dotyczą go problemy egzystencjalne — wszyscy oni próbują dowodzić istnienia wolności w sytuacji, gdy są w istocie zniewoleni.
Stary Platon z siódmej księgi Państwa jest na wskroś współczesny. Zdaje się, że od wieków próbuje czytelnikowi uzmysłowić, by na różnych etapach życia zadawał sobie następujące pytanie: czy istnieje coś takiego, co mogę nazwać swoją jaskinią?
Jacek Uglik – rocznik 76. Twórca artzine’a „Blasfemia”, założyciel Warsztatu Wydawniczego „Oraison Funèbre”. Pracuje na stanowisku profesora w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego. Wybrane teksty własne publikuje pod adresem: jacekuglik.blogspot.com
Ilustracja: Wikimedia Commons
Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie
Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.
Ps. A jednak… nie!
“/…/ Wszystko to być może! Prawda, jednakże ja to między bajki włożę.”
XBW
Roku Pańskiego 2025