Judeochrześcijaństwo u Kanta i w niemieckim oświeceniu – Mgr Wojciech Kozyra (Uniwersytet Warszawski)

24 marca 2022 roku odbyło się kolejne seminarium z cyklu „Between Secularization and Reform. Religious Rationalism in the Late 17th Century and in the Enlightenment”. Gościem spotkania był mgr Wojciech Kozyra, badacz filozofii Kanta z Uniwersytetu Warszawskiego.

Podczas spotkania Wojciech Kozyra omówił twierdzenie Kanta, że pomiędzy judaizmem i chrześcijaństwem nie istnieje żaden „istotny związek” (wesentliche Verbindung) ani zbieżność pojęciowa (Einheit nach Begriffen).

Myśliciel z Królewca odrzucał wspólną tradycję judeochrześcijańską, według której (ujmując to słowami samego Kanta) „każdy chrześcijanin jest Żydem, dla którego Mesjasz już nadszedł” (RGV 6:166). Zdaniem autora Religii w obrębie samego rozumu, z logicznego punktu widzenia Jezusa nie można uznać za oczekiwanego przez Żydów Mesjasza. Między Testamentami nie istnieje ciągłość moralna: o ile Nowy Testament proponuje określoną etykę, o tyle w Starym, rozumianym przez Kanta jako Pięcioksiąg, trudno znaleźć jakąkolwiek spójną naukę moralną. Niektóre epizody biblijne, na przykład historia Abrahama, stoją wręcz w sprzeczności z prawem moralnym, a od postaci Pięcioksięgu nie wymaga się moralnego doskonalenia.

Kant twierdził, że poprzednikiem chrześcijańskiej etyki była raczej myśl grecka. Zainteresowanie judaizmem ze strony władców chrześcijańskich było koniunkturalne i podyktowane polityką – filozof zauważał, że judaizm był organizacją polityczną, a prawo Mojżeszowe służyło konsolidacji władzy w ręku jednego człowieka. Zdaniem filozofa, stare przymierze należało jednak wyłączyć z historii chrześcijańskiego Objawienia. Kant polemizował tu między innymi z G.E. Lessingiem, który uwzględniał judaizm w swojej głoszonej w tym czasie świętej historii świata.

W drugiej części wystąpienia Wojciech Kozyra omówił możliwe źródła Kantowskich poglądów na judeochrześcijaństwo. Warszawski badacz podkreślił, że niesłusznie wskazuje się w tym kontekście na intelektualne powinowactwo ze Spinozą – niderlandzki filozof w przeciwieństwie do Kanta znajdował nauki moralne zarówno w Starym Testamencie, jak i Nowym, a więc zdecydowanie różnił się w ocenie starego przymierza. Poprzednikami królewieckiego filozofa nie byli także pietyści ani inni niemieccy myśliciele tego okresu, tacy jak Christian Thomasius, Lorenz Schmidt czy Johann Christian Edelmann. Niemieccy teolodzy i filozofowie, choć często mieli heterodoksyjne poglądy, zasadniczo uznawali ciągłość między Starym a Nowym Testamentem.

Wpływ na poglądy Kanta mógł mieć natomiast angielski myśliciel Thomas Morgan, autor rozprawy The Moral Philosopher, który również negował związek między Testamentami. Pisma Morgana były wówczas czytane w Niemczech. Wojciech Kozyra zauważył, że związki Kanta z Morganem nie są wystarczająco podkreślane przez historyków filozofii.

Spotkanie zakończyła dyskusja na temat prawomocności przypisywania Kantowi tak krytycznego stosunku do judaizmu. Kilkunastu słuchaczy, pochodzących między innymi z Polski, Wielkiej Brytanii, Włoch czy USA, zadawało pytania dotyczące kantowskiego rozumienia judaizmu i chrześcijaństwa. Spotkanie odbyło się w trybie hybrydowym –można było w nim uczestniczyć zarówno na żywo w Instytucie Filozofii UJ, jak i za pośrednictwem platformy Microsoft Teams.

[Oprac. Zespół badawczy projektu „Między sekularyzacją a reformą”]