Zacznijmy od przykładu:
Albo wierzysz w równość wszystkich ludzi albo jesteś burżuazyjnym faszystą. Skoro mówisz, że nie wierzysz w równość wszystkich ludzi, to jesteś faszystą!
Mamy tu dwie przesłanki i wniosek:
P1. Albo wierzysz w równość wszystkich ludzi albo jesteś burżuazyjnym faszystą.
P2. Ja nie wierzę w równość wszystkich ludzi.
Zatem, jestem burżuazyjnym faszystą.
Co jest nie tak z tym argumentem? Powiecie może, Drodzy Czytelnicy, że wniosek nie wynika z przesłanek? Nic bardziej mylnego! Rozumowanie oparte jest na jednym z podstawowych praw wnioskowania modus tollendo ponens:
p lub q
nie‑q
————
p
Skoro błąd nie tkwi we wnioskowaniu, to musi być problem z przesłanką – istotnie, pierwsza z nich jest fałszywa, a że zawiera w sobie alternatywę (w tym wypadku alternatywę rozłączną), to błąd ten nazywa się „fałszywą alternatywą” (czasem także „fałszywym dylematem”).
Dlaczego przesłanka jest fałszywa? Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z alternatywą zwykłą (wyrażoną przez „lub”) czy rozłączną („albo … albo …”) jeden z jej członów musi być prawdziwy (w tej pierwszej prawdziwe mogą być też oba, w drugiej dokładnie jeden). Rzecz jednak w tym, że w podanej przesłance oba człony mogą być fałszywe.
Najlepszy detektor fałszywych alternatyw (i nie tylko)
Jak zwykle, to w logice znajdziemy ratunek przed meandrami języka i wadliwej argumentacji – wystarczy, że zadamy najważniejsze pytanie, które wyraża w sobie całą istotę logicznego (krytycznego) myślenia: „jakie są inne możliwości?”.
Zadawszy to pytanie – które należy zadawać zawsze wobec każdego argumentu (każdej przesłanki i każdego przejścia do wniosku) łatwo dostrzeżemy, że może są jakieś inne możliwości: można nie wierzyć w równość wszystkich ludzi ORAZ jednocześnie nie być burżuazyjnym faszystą. A skoro oba człony alternatywy mogą być fałszywe, to alternatywa jest fałszywa – wcale nie trzeba wybierać z tych dwóch opcji. Rozważmy inny przykład:
Musimy obciąć świadczenia socjalne albo inaczej rząd będzie się zadłużać – a że nie możemy dopuścić do większego zadłużenia rządu, to musimy obciąć świadczenia socjalne.
Jakie pytanie trzeba by tu zadać, żeby móc krytycznie ocenić ten argument? Jeśli pamiętacie zagadkę o skarpetkach zadanie tego najważniejszego w logice pytania stanowi klucz do rozwiązania każdego problemu. Może ono brzmieć tak: „czy są inne możliwości uniknięcia zadłużania rządu poza obcinaniem świadczeń socjalnych?”. Na tak zadane pytanie znacznie łatwiej odpowiedzieć pozytywnie, znajdując inne sposoby oszczędzania, np. wprowadzenie nowych podatków dla dużych korporacji lub uszczelnienie systemów podatkowych, redukcję etatów w instytucjach państwowych, optymalizację procesów administracyjnych etc.
Schemat błędu i „mem błędu”
Jak każda fallacja i ta ma swój schemat argumentacyjny dzięki któremu łatwo rozpoznać błąd i pokazać, że rzeczywiście został on popełniony. Schemat fałszywej alternatywy przedstawia się następująco.
P1. A albo B.
P2. B jest nieakceptowalne (lub niekorzystne).
Zatem A.
Najprościej będzie powiedzieć, że z błędem mamy do czynienia, gdy alternatywa (P1) nie przedstawia wszystkich opcji. Błąd ten leży u podstaw wielu nieporozumień i polaryzacji społecznych – bo jeśli wydaje się, że są tylko dwie możliwości, to trzeba wybrać jedną i okopać się wobec drugiej.
Fałszywe dylematy są szczególnie skuteczne w polityce i marketingu – dziennikarze czy politycy chętnie korzystają z tej sztuczki, bo upraszcza przekaz, antagonizuje i wzmacnia emocje. Ludzie nie chcą słuchać o zniuansowanych rozwiązaniach – pragną jasnych komunikatów. A potem dziwią się, że dyskusje zamieniają się w bitwy.
Tymczasem krytyczne myślenie wymaga odwrotnego podejścia. Gdy ktoś mówi: „albo A, albo B” – warto zadać pytanie: „Czy nie istnieje C? A może nawet D lub E?” Świadomość istnienia innych opcji nie tylko pomoże lepiej ocenić argument, ale też pozwala lepiej rozumieć świat i innych ludzi. Dodatkowo, przy „albo” możemy również sfalsyfikować alternatywę, pokazując że wybierać wcale nie trzeba – można mieć i rybki i akwarium.
Podobnie fałszywej alternatywy używa się w sprzedaży – „Chcesz żeby wszyscy żartowali sobie z twojego starego grata, czy wolisz kupić najnowszy model …?” Tu jest o tyle trudniej, że alternatywa nie jest wprowadzona przez „lub” ani przez „albo … albo …”. Mało tego, druga przesłanka („Nie chcesz, żeby wszyscy żartowali z twojego samochodu”) oraz wniosek („Zatem powinieneś kupić najnowszy model …”) są zupełnie niewypowiedziane!
Skąd fałszywa alternatywa bierze swą moc? Stąd, że nie przedstawiamy wszystkich opcji, z których zapewne odbiorca wolałby skorzystać, tylko zostawiamy go wyborem „mniejszego zła” (dlatego właśnie określa się ten błąd „dylematem”). We wcześniejszym przykładzie jest to zakup samochodu vs. bycie obiektem żartów („no trudno, to tylko parę złotych!”). A jeśli mamy do czynienia z przemyślaną taktyką perswazyjną, to jedna z opcji będzie przedstawiona w sposób bardzo wyraźnie negatywny (np. odwołujący się do strachu, obrzydzający lub wyśmiewający jedną z opcji). Wówczas drugi wybór stanie się jakoś bardziej akceptowalny.
W dobie internetowych dyskusji, które nierzadko prowadzimy przy pomocy nie wypowiedzi argumentacyjnych, ale grafik, animacji czy wideo – warto może pokazać inne formy, które przybiera fałszywa alternatywa. Schematy argumentacyjne – to moja hipoteza, którą testuję od jakiegoś czasu – można także zidentyfikować w innych tokenach, to jest „nośnikach argumentów”. Oto przykład mema, którego używamy do wyrażenia alternatywy (zwykle fałszywej):
W powyższym przykładzie chodzi o sam wzór (template) mema, a nie o jego treść – uzupełniamy ją tylko o kolejne wybory i ewentualnie grupę ludzi, którzy przed tym (fałszywym) dylematem stoją.
Fałszywy dylemat to jak wybór między Scyllą a Charybdą – ale tylko wtedy, gdy zapomnimy, że możemy też zawrócić, poczekać, przepłynąć inną drogą albo … zbudować most. Gdy tylko zadamy pytanie o inne możliwości okaże się, że fałszywą alternatywę łatwo dostrzec i odrzucić.
Warto doczytać:
Jakub Pruś – adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie. Redaktor czasopisma „Forum Philosophicum” i autor vloga „Logika Codzienna”. Pisze aktualne odcinki Kursu krytycznego myślenia. Zajmuje się teorią argumentacji i logiką pragmatyczną. Miłośnik szachów, zapasów i śpiewania kołysanek.
Mem wygenerowany przez: https://imgflip.com/memegenerator/Two-Buttons
Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie
Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.
Skomentuj