Artykuł Filozofia języka

Marek Hetmański: #4. Metafora w granicach poetyckiej wyobraźni

Hetmanski czarne l
Platońska parabola jaskini wprowadziła do dyskursu filozoficznego temat zmysłowych podstaw pojęć. Chociaż później dominowała Arystotelesowska tradycja retoryczno-lingwistycznych badań metafor, to problem doświadczenia determinującego myślenie metaforyczne co jakiś czas pojawiał się w głównym ich nurcie. Jednym z jego meandrów jest koncepcja Vico.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2020 nr 5 (35), s. 50–51. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


Neapolitańczyk Giambattista Vico (1668–1744) w ramach historiozoficznych i filologicznych studiów nad cywilizacją rekonstruuje w napisanej pod koniec życia Nauce nowej (1744) istotę i funkcję metafor. Upatruje ich genezy w tym, co nazywa „mądrością poetycką” – doświadczaniem świata przez „dzieci rodzącej się ludzkości”. Ta specyficzna mądrość jest rodzajem pierwotnej „metafizyki opartej na uczuciu i wyobraźni”, jest świato­poglądem poprzedzającym filozofię i klasyczną metafizykę. Poetyc­ka metafizyka wynika z nieznajomości rzeczywistych przyczyn rzeczy i zmierza do ich wytłumaczenia w kategoriach zmysłowości i cielesności. Twórcami tego sposobu myślenia i mówienia byli poeci, wśród nich Homer, których rozumienie świata różniło się od pojmowania rzeczywistości przez późniejszych filozofów i chrześcijańskich myślicieli.

Logika poetyckiej wyobraźni

W poetyckiej wyobraźni Vico widzi moc i przewagę nad filozoficznym oraz naukowym tłumaczeniem świata; jej specyfika jest jej tyleż naturalną niedojrzałością, co zarazem doskonałością. Pisze w swoim dziele:

wykazaliśmy, że wskutek słabości rozumowania ludzkiego narodziła się poezja tak wzniosła, że ani późniejsze systemy filozoficzne, ani nawet sztuki poetyckie czy krytyczne nie zdołały jej dorównać, a cóż dopiero przewyższyć (G. Vico, Nauka nowa, tłum. S. Krzemień-Ojak, PWN, Warszawa 1966, s. 173).

Wartość poznawcza poetyckiej metafizyki wyraża się w zdolności pierwszych ludzi do kategoryzowania rzeczy na rodzaje, gatunki i egzemplarze według cech ich ciała, działań i czynów; „dzieci ludzkości” świat wyobrażają sobie, nazywają i klasyfikują według swoich przymiotów charakteru i cech działania, innymi słowy, antropo­morfizują go, aby pośrednio i przenośnie uczynić przedmiotem wiedzy ogólnej i abstrakcyjnej. Dokonując takiej kategoryzacji, poetycka wyobraźnia staje się swoistą „poetycką logiką”, stwierdza Vico. Posługuje się językiem, którego pierwotną i najprostszą formą jest czynność opowiadania, a której wytworem jest baśń – opowieść sprowadzająca to, co dzieje się w świecie, do zdarzeń i życiowych losów bohaterów, herosów.

Językiem baśni, zauważa Vico, jest mitologia. Bajki, baśnie i legendy są, używając literackich kategorii, fantastycznymi rodzajami, w stosunku do których mitologie są właściwym gatunkiem; pierwsze są uniwersalnym doświadczeniem ludzkości, drugie – literackim środkiem jego wyrazu. Mito­logie posługują się alegoriami i metaforami. W stosunku do bogactwa doświadczeń i wyobrażeń, w których wyraża się baśniowe myślenie, mity zapewniają jednolite i na ogół zrozumiałe znaczenie; ważną w tym rolę odgrywają zwłaszcza metafory. Baśnie mitologiczne są całościowe i dogłębne, opowiadany w nich świat sprowadzają do znaczących zdarzeń. Są opowieściami zawsze prawdziwymi, gdyż świadomość poetycka, która je rodzi, nie dysponuje środkami do wyrażania fałszu czy nieprawdy, pojawią się one dopiero w filozoficznym dyskursie. Mitologiczno-baśniowe myślenie jest tak proste i tak prawdziwe, że nie fałszuje poznawanych i nazywanych zjawisk; w jego granicach zrodzić się może co najwyżej ironia, nigdy fałsz czy kłamstwo.

Języki baśniowo-mitologiczne charakteryzują się zdolnością rozpoznawania podobieństw między różnymi zjawiskami i rzeczami. Posługują się w tym celu metonimiami, alegoriami, zwłaszcza metaforami, z których każda, porównując rzeczy, zestawia ich odmienne nazwy, aby powiedzieć coś nowego. Jak stwierdza Vico:

z logiki poetyckiej wynikają wszystkie podstawowe tropy, z których najjaśniejszym, a przez to samo najbardziej potrzebnym i najczęściej używanym jest metafora; jest również najbardziej podziwiana, ponieważ dzięki metafizyce […] użycza rzeczom nieożywionym uczuć i namiętności (G. Vico, Nauka nowa, s. 186).

Metafora jest najstarszym i najtrwalszym środkiem logiki poetyckiej. Polega na „ożywianiu” rzeczy poprzez przypisywanie im ludzkich cech. Pierwsi poeci przedstawiali przedmioty i zjawiska jako byty ożywione, których własnościami były wyabstrahowane cechy ciała, charakteru i umysłu; postępowali zaś tak, opowiadając na ich temat przeróżne historie, snując sugestywne opowieści, tworząc fantastyczne baśnie. „Tak więc każdą metaforę można uważać za krótką bajkę”, stwierdza włoski myśliciel.

Metafora murów jako piersi wojownika

Vico w sprawie źródeł metafor czyni niezwykle ważne, wręcz prekursorskie spostrzeżenia. W metaforycznym języku z czasów mitów o świecie mówiono przez odwołanie się do zwykłych rzeczy, nade wszystko do ciała i jego codziennych, prostych czynności. Był to „język symboli bohaterskich”, w którym dominowały nie tylko metaforyczne porównania i zmysłowe opisy, ale także znaczące gesty; ich rola była nie mniej ważna niż ranga samych słów. W bajkowo-mitycznych opowieściach, czego przykładem jest wysoko ceniony przez Vico epos Homera, następowała personifikacja takich wartości i ideałów jak męstwo (było ono uosobione przez Achillesa) czy mądrość i roztropność (reprezentowane przez Odyseusza). Włoski filozof zwracał uwagę, że ten metaforyczny efekt uzyskiwany był również poprzez wymowne gesty. Oto bowiem każdy rodowity Spartanin, pytany, dlaczego jego miasto nie ma murów obronnych, wskazywał znacząco (jak niesie przekaz baśniowo-mityczny) na swoją pierś, w której widział analogię do warownych miejskich murów; bezpieczeństwo i pokój ujmowane były metaforycznie przez przymioty i funkcje. Ten metaforyczny gest był „bohaterski” w podwójnym znaczeniu – dowodził osobistego męstwa Spartan, jak również wyrażał antropomorficzny (od-bohaterski) charakter myślenia poetyckiego ludzi tamtych czasów.

W baśniowo-mitycznej wyobraźni człowieka jej „logika poetycka” intuicyjnie rozpoznaje analogię i podobieństwo między różnymi, lecz konkretnymi rzeczami, jak mur i ciało, ale również między abstrakcyjnymi, jak pokój i bohaterski czyn wojownika, których wspólne znaczenie ujęte i wyrażone może być milczącym i zarazem wymownym gestem owego Spartanina. Zdaniem autora Nauki nowej metafory u swych początków wywodzą się nie tyle z w pełni artykułowanego i gramatycznie poprawnego języka, jak sądzą na ogół filozofowie języka, co raczej z cielesności i najprostszych, jeszcze nie abstrakcyjnych form myślenia. W ujęciu zaproponowanym przez włoskiego myśliciela metafory są nie tyle po stronie języka, co po stronie najprostszych form życia i myślenia.

Pointując powyższe uwagi, trzeba zauważyć, że meandryczna refleksja Vico nad metaforycznością dopiero po dwóch i pół stuleciach znajdzie kontynuację w kognitywistycznych badaniach nad cielesnością jako podłożem ludzkiego języka i myślenia (o czym będzie w kolejnych odcinkach cyklu).


Marek Hetmański – jest filozofem i kognitywistą. Kieruje Katedrą Ontologii i Epistemologii w Instytucie Filozofii UMCS. Prowadzi badania dotyczące epistemologii, teorii komunikacji i informacji, a także metafilozofii. Odwiedza galerie malarstwa i filharmonie, zaś obce miasta zwiedza rowerem.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

< Powrót do spisu treści numeru.

Ilustracja: Hanna Bytniewska

 

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

1 komentarz

Kliknij, aby skomentować

  • Vico!
    Logika poetyckiej wyobraźni, metafory, porównania etc.?!
    A może jednak na odwrót?!
    I to wówczas, dlatego, powstaje niespodziewany sens/istota samej przenośni, porównania, poezji, takiegoż myślenia oraz samej ludzkiej wyobraźni!

    Czy pies kręci ogonem, czy to ogon kręci psem?!”
    “Odpowiednie dać rzeczy słowo”.
    “Przesada/nadmiar jest cechą artystów”
    “Niedoskonały świat, niedoskonali ludzie… niedoskonałe życie!”

    Nieprawdaż?!

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy