Marek Lechniak: Logika w kształtowaniu cnót poznawczych

„Człowieka o kulturze logicznej poznamy po tym przede wszystkim, że zna granice własnej kompetencji, zdając sobie sprawę z tego, w jakich granicach posiada wiedzę wystarczającą dla wygłaszania twierdzeń stanowczych i ich uzasadnienia. Kultura logiczna czyni go bowiem wrażliwym na prawdę i fałsz, na poprawność myśli i błędy logiczne, wykształca, moglibyśmy powiedzieć, sumienie logiczne, które jest podstawą krytycyzmu wobec siebie i wobec innych. Ten krytycyzm jest zaś tarczą przeciw zniekształcającemu tak często logiczny tok myśli wpływowi uczuć i wywoływanych przez nie dążeń, uprzedzeń, przesądów”. (T. Czeżowski, O kulturze logicznej, [w:] Odczyty filozoficzne, Toruń 1958, s. 271–279, cyt. 278)

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 2 (44), s. 23–24. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Grupy cnót i wad poznawczych

Jason Baehr dzieli cnoty poznawcze na sześć grup, mając na uwadze: początkową motywację do dociekań (badań), koncentrację i skupienie uwagi na przedmiocie badania, konsekwencję w ocenie źródeł wiedzy, intelektualną uczciwość i integralność poznawczą, elastyczność intelektualną i w końcu wytrwałość. Każdej z tych grup cnót mogą odpowiadać wady poznawcze (zob. infografika na s. 28–29 tego numeru). Będą to odpowiednio brak dociekliwości w punkcie wyjścia, rozproszenie i nieprzywiązywanie (albo nadmierne przywiązanie) wagi do szczegółów, brak obiektywizmu, uleganie modom czy, mówiąc językiem Bocheńskiego, zabobonom intelektualnym, swego rodzaju pycha intelektualna i brak świadomości granic swoich kompetencji, sztywność i odtwórczość czy wreszcie brak wytrwałości intelektualnej i skłonność do „chodzenia na skróty”.

Modelowa działalność badawcza

Logika formalna, jak ją widział Jan Łukasiewicz, jest swoistym laboratorium nauki. Ze względu na prostotę i ubóstwo treściowe system logiki jest niejako modelem teorii naukowej, a działalność logika – modelową działalnością badawczą. Wskazałbym tu pożytki intelektualne z kursu logiki w każdej ze wskazanych grup cnót, a mianowicie: trening skupienia, kształtowanie uważności i dokładności, uczenie się staranności w stawianiu problemu i ocenie (analizie źródeł badania), trening uczciwości, pokory i przejrzystości intelektualnej, uczenie się „sprytu intelektualnego” i rozwijanie wyobraźni, wreszcie kształtowanie wytrwałości i cierpliwości.

Trening skupienia jest naturalnym wymogiem, bez którego trudno sobie wyobrazić rozwiązanie zagadki formalnej. Dobre zadanie to takie, w którym zdaje się, że jest za mało danych. Rozwiązanie zagadki (zadania) wymaga przywołania odpowiedniej wiedzy, zgromadzenia materiału teoretycznego przydatnego do jego rozwiązania. Uważność i dokładność w sposób przysłowiowy przysługują logice; formalizacja metod uzasadniania twierdzeń nie pozwala na chodzenie „na skróty”, uznawanie czegoś za oczywiste: w uzasadnianiu możliwe jest tylko korzystanie z jasno określonego zbioru reguł, czyli narzędzi uzasadniania. Konsekwencją dokładności jest wyrabianie uczciwości intelektualnej – przy metodach sformalizowanych niemożliwe jest ukrycie jakiegoś podstępu czy „przekrętu”. W końcu wyobraźnia i spryt intelektualny mają miejsce w wynajdywaniu metod rozwiązania zadania, spojrzeniu inaczej na dane, porzuceniu stereotypów. A cierpliwość i wytrwałość? Mierzy się w ilości zużytego papieru i godzinach poświęconych na rozwiązywanie zadania.

Nauka klasycznego rachunku zdań

Przykładów można by podać mnóstwo. Ot choćby weźmy trening w uczeniu się systemu aksjomatycznego klasycznego rachunku zdań (np. systemu Łukasiewicza). Mamy tylko dwie ubogie reguły: podstawiania i odrywania prowadzące od tez do tez oraz trzy aksjomaty. Z nich musimy wyprowadzić wszystkie tezy klasycznego rachunku zdań. Dowód jest sformalizowany, więc musimy działać krok po kroku, każdy krok jest kontrolowany przez wiersz dowodowy. Musimy wykazać się starannością i ogromną wyobraźnią w przygotowaniu danych – cały ciężar „heurystyczny” dowodu opiera się na odkrywaniu płodnych podstawień. Oczywiście nie warto nawet wspominać o uczciwości intelektualnej – ona wynika z zastosowanej metody.

Polecam zajrzeć do Elementów logiki matematycznej Łukasiewicza, żeby zobaczyć, o czym mówię. Naprawdę można się zachwycić pięknem roboty intelektualnej. A analiza tego systemu to istotny przyczynek do kultury logicznej.

Warto doczytać

M. Schlosshauer, J. Kofler, A. Zeilinger, A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics (dostęp: 13.12.2021).

Marek Lechniak – prof. KUL, filozof i logik, dziekan WF, zainteresowania: logika zmian przekonaniowych, logika religii, logiki modalne, filozofia logiki.