Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2020 nr 2 (32), s. 38–39. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Teksty
βιός τῷ τόξῳ ὄνομα βίος ἔργον δὲ θάνατος. | Łuk: nazwa łuku „życie”, dziełem zaś śmierć [Heraklit, DK22B48, tłum. MB]. |
ἂν μὲν οὖν δὴ καὶ συνεπιλαμβάνηταί τις ὀρθὴ τροφὴ παιδεύσεως, ὁλόκληρος ὑγιής τε παντελῶς, τὴν μεγίστην ἀποφυγὼν νόσον, γίγνεται: καταμελήσας δέ, χωλὴν τοῦ βίου διαπορευθεὶς ζωήν, ἀτελὴς καὶ ἀνόητος εἰς Ἅιδου πάλιν ἔρχεται. | A więc jeśli i właściwie odżywianie zejdzie się z wychowaniem, staje się człowiek zupełnie zdrowy i doskonały, uniknąwszy największej choroby. Gdy jednak tego zaniedba, przebywszy wykoślawione życie swego istnienia, niedoskonały i nierozumny idzie na powrót do Hadesu [Platon, Timajos, 44bc, tłum. MB]. |
ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ. | Życie niepoddawane namysłowi nie jest do życia dla człowieka [Platon, Obrona Sokratesa, 38a, tłum. MB] |
νοσώδη δὲ φύσει τε καὶ ἀκόλαστον οὔτε αὐτοῖς οὔτε τοῖς ἄλλοις ᾤοντο λυσιτελεῖν ζῆν, οὐδ᾽ ἐπὶ τούτοις τὴν τέχνην δεῖν εἶναι, οὐδὲ θεραπευτέον αὐτούς, οὐδ᾽ εἰ Μίδου πλουσιώτεροι εἶεν. | A człowiek chorowity z natury i żyjący nieporządnie – temu się, uważali [Asklepiadzi], życie nie opłaca – ani jemu samemu, ani jego życie drugim – nie dla takich powinna być sztuka lekarska i nie trzeba ich leczyć, choćby nawet byli bogatsi od Midasa [Platon, Państwo, 3.408b, tłum. W. Witwicki]. |
ὁρισθῆναι δὲ δεῖ τῆς τεκνοποιίας τὸ πλῆθος, ἐὰν δέ τισι γίγνηται παρὰ ταῦτα συνδυασθέντων, πρὶν αἴσθησιν ἐγγενέσθαι καὶ ζωὴν ἐμποιεῖσθαι δεῖ τὴν ἄμβλωσιν: τὸ γὰρ ὅσιον καὶ τὸ μὴ διωρισμένον τῇ αἰσθήσει καὶ τῷ ζῆν ἔσται. | Trzeba zaś określić zakres płodzenia dzieci. Jeśli komuś wbrew temu na skutek zbliżenia cielesnego się to przytrafi, trzeba wykonać usunięcie przed powstaniem poznania zmysłowego i życia. Bowiem to, co rytualnie czyste, niech będzie określone poprzez poznanie zmysłowe i życie [Arystoteles, Polityka, 7.1335b22-25, tłum. MB]. |
ἄτοπον οὖν γίνοιτ᾽ ἄν, εἰ μὴ τὸν αὑτοῦ βίον αἱροῖτο ἀλλά τινος ἄλλου. τὸ λεχθέν τε πρότερον ἁρμόσει καὶ νῦν: τὸ γὰρ οἰκεῖον ἑκάστῳ τῇ φύσει κράτιστον καὶ ἥδιστόν ἐστιν ἑκάστῳ: καὶ τῷ ἀνθρώπῳ δὴ ὁ κατὰ τὸν νοῦν βίος, εἴπερ τοῦτο μάλιστα ἄνθρωπος. οὗτος ἄρα καὶ εὐδαιμονέστατος. δευτέρως δ᾽ ὁ κατὰ τὴν ἄλλην ἀρετήν: αἱ γὰρ κατὰ ταύτην ἐνέργειαι ἀνθρωπικαί. | [N]iedorzecznością więc byłoby, gdyby ktoś wolał życie nie swoje własne, lecz życie jakiegoś innego stworzenia. I to, co przedtem było powiedziane, znajduje i teraz swe zastosowanie; co bowiem jest swoistą właściwością każdego, to jest dlań z natury najlepsze i najprzyjemniejsze. Dla człowieka tedy jest nim życie zgodne z rozumem, ponieważ rozum bardziej niż cokolwiek innego jest człowiekiem. Takie więc życie jest też najszczęśliwsze. Na drugim zaś miejscu stoi życie zgodne z cnotami, jako że czynności, w których się one iszczą, są [specyficznie] ludzkie [Arystoteles, Etyka Nikomachejska, 10.7–8, 1178a3-10, tłum. D. Gromska]. |
Komentarz
Grecki czasownik ζῶ, dzō i powiązany z nim etymologicznie rzeczownik ζωή, dzōē odnosiły się najpierw do materialnej, a następnie do biologicznej strony życia. W dialekcie homeryckim ζωή oznacza zasoby i majątek, a więc to, co potrzebne do podtrzymania życia (por. Odyseja 14.96, 14.208, 16.429). Znaczenie to utrzymało się też później, np. u Herodota (np. Dzieje 8.105). W późniejszych tekstach greckich ζωή i związany z nim czasownik odnoszą się także do biologicznego wymiaru życia, przy czym są one tu przeciwstawione śmierci (θάνατος, thanatos, por. Pindar, Oda nemejska 8.36, 9.29).
Platon używa zwrotu ζωή w odniesieniu do życia jako przedmiotu sztuki lekarskiej. Arystoteles łączy życie (τὸ ζῆν, to dzēn) z poznaniem zmysłowym (αἴσθεσις, aisthesis), postulując kryteria dopuszczalności dokonania aborcji. W ograniczeniu tym chodzi prawdopodobnie o określenie, w którym momencie ciąży można mówić o istocie żywej w znaczeniu religijnym, a więc takiej, której zabicie wymaga odpowiednich rytuałów oczyszczających (aby uniknąć zmazy, μίασμα, miasma). Zakaz aborcji od pewnego momentu ciąży nie konfliktował bowiem dla Arystotelesa z nakazem porzucania kalekich dzieci po urodzeniu. Czasem źródłosłów ten oznaczał też sposób życia, choć nadal z naciskiem na jego materialny wymiar, np. sposób zdobywania pożywienia (por. Herodot, Dzieje 4.112). Duchową stronę życia oznaczał jednak częściej termin βίος, bios. Bywał on także przeciwstawiany śmierci, jak wynika z gnomicznego fragmentu Heraklita, jednak jego znaczenie jest odmienne od rzeczownika ζωή, co widać w zestawieniu tych dwóch terminów przez Platona w Timajosie. Choć czasem, zwłaszcza u poetów, terminy ζωή i βίος są praktycznie synonimiczne (por. Ajschylos, Agamemnon 1517; Sofokles, Ajas 1031), ten drugi zwrot oznacza częściej życie swoiste dla człowieka jako istoty rozumnej, odznaczające się intencjonalnością (por. Odyseja 15.491; Sofokles, Edyp król 1364; Antyfont, fr. 100; Isokrates, 1.5).
Bios musi dla Sokratesa być poddany namysłowi (ἐξετάζειν, exetadzein). Dla Platona na doskonały βίος składa się zarówno odpowiednie zadbanie o ciało (w Timajosie ogólnie ὀρθὴ τροφή, orthē trophē, dosł. właściwe odżywianie), jak i o duszę (tu: παίδευσις, paideusis, wychowanie, wykształcenie). Arystoteles zaś rozróżnił dwa najlepsze rodzaje βίος dla człowieka, mianowicie teoretyczny (θεωρητικός, theōrētikos, odnoszący się do θεωρία, theōria – badanie, obserwacja) i praktyczny (πρακτικός, praktikos, odnoszący się do πρᾶξις, praxis, działania). Ten pierwszy rodzaj życia, będący najściślej ludzkim, jest κατὰ τὸν νοῦν, kata ton noun – według intelektu. Drugi zaś jest κατὰ τὴν ἀρετήν, kata tēn aretēn – według cnoty i stanowi drugi najlepszy, według Arystotelesa, rodzaj życia ludzkiego.
Michał Bizoń – absolwent fizyki i filologii klasycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Doktor filozofii. Pracownik Instytutu Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w historii pojęcia wolnej woli w starożytności i średniowieczu.
Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
< Powrót do spisu treści numeru.
Ilustracja: Małgorzata Uglik
Klasycy starożytności byliby jak sugerują texty źródłowe tutaj za tzw. aborcją, czyli usuwaniem ciąży?!