Artykuł Filozofia przyrody Historia filozofii starożytnej

Michał Bizoń: Życie

W klasycznej grece istniały dwa terminy, które można przetłumaczyć jako „życie”: dzēn i bios.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2020 nr 2 (32), s. 38–39. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


Teksty

βιός τῷ τόξῳ ὄνομα βίος ἔργον δὲ θάνατος. Łuk: nazwa łuku „życie”, dziełem zaś śmierć
[Heraklit, DK22B48, tłum. MB].
ἂν μὲν οὖν δὴ καὶ συνεπιλαμβάνηταί τις ὀρθὴ τροφὴ παιδεύσεως, ὁλόκληρος ὑγιής τε παντελῶς, τὴν μεγίστην ἀποφυγὼν νόσον, γίγνεται: καταμελήσας δέ, χωλὴν τοῦ βίου διαπορευθεὶς ζωήν, ἀτελὴς καὶ ἀνόητος εἰς Ἅιδου πάλιν ἔρχεται. A więc jeśli i właściwie odżywianie zejdzie się z wychowaniem, staje się człowiek zupełnie zdrowy i doskonały, uniknąwszy największej choroby. Gdy jednak tego zaniedba, przebywszy wykoślawione życie swego istnienia, niedoskonały i nierozumny idzie na powrót do Hadesu
[Platon, Timajos, 44bc, tłum. MB].
ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ. Życie niepoddawane namysłowi nie jest do życia dla człowieka
[Platon, Obrona Sokratesa, 38a, tłum. MB]
νοσώδη δὲ φύσει τε καὶ ἀκόλαστον οὔτε αὐτοῖς οὔτε τοῖς ἄλλοις ᾤοντο λυσιτελεῖν ζῆν, οὐδ᾽ ἐπὶ τούτοις τὴν τέχνην δεῖν εἶναι, οὐδὲ θεραπευτέον αὐτούς, οὐδ᾽ εἰ Μίδου πλουσιώτεροι εἶεν. A człowiek chorowity z natury i żyjący nieporządnie – temu się, uważali [Asklepiadzi], życie nie opłaca – ani jemu samemu, ani jego życie drugim – nie dla takich powinna być sztuka lekarska i nie trzeba ich leczyć, choćby nawet byli bogatsi od Midasa
[Platon, Państwo, 3.408b, tłum. W. Witwicki].
ὁρισθῆναι δὲ δεῖ τῆς τεκνοποιίας τὸ πλῆθος, ἐὰν δέ τισι γίγνηται παρὰ ταῦτα συνδυασθέντων, πρὶν αἴσθησιν ἐγγενέσθαι καὶ ζωὴν ἐμποιεῖσθαι δεῖ τὴν ἄμβλωσιν: τὸ γὰρ ὅσιον καὶ τὸ μὴ διωρισμένον τῇ αἰσθήσει καὶ τῷ ζῆν ἔσται. Trzeba zaś określić zakres płodzenia dzieci. Jeśli komuś wbrew temu na skutek zbliżenia cielesnego się to przytrafi, trzeba wykonać usunięcie przed powstaniem poznania zmysłowego i życia. Bowiem to, co rytualnie czyste, niech będzie określone poprzez poznanie zmysłowe i życie
[Arystoteles, Polityka, 7.1335b22-25, tłum. MB].
ἄτοπον οὖν γίνοιτ᾽ ἄν, εἰ μὴ τὸν αὑτοῦ βίον αἱροῖτο ἀλλά τινος ἄλλου. τὸ λεχθέν τε πρότερον ἁρμόσει καὶ νῦν: τὸ γὰρ οἰκεῖον ἑκάστῳ τῇ φύσει κράτιστον καὶ ἥδιστόν ἐστιν ἑκάστῳ: καὶ τῷ ἀνθρώπῳ δὴ ὁ κατὰ τὸν νοῦν βίος, εἴπερ τοῦτο μάλιστα ἄνθρωπος. οὗτος ἄρα καὶ εὐδαιμονέστατος. δευτέρως δ᾽ ὁ κατὰ τὴν ἄλλην ἀρετήν: αἱ γὰρ κατὰ ταύτην ἐνέργειαι ἀνθρωπικαί. [N]iedorzecznością więc byłoby, gdyby ktoś wolał życie nie swoje własne, lecz życie jakiegoś innego stworzenia. I to, co przedtem było powiedziane, znajduje i teraz swe zastosowanie; co bowiem jest swoistą właściwością każdego, to jest dlań z natury najlepsze i najprzyjemniejsze. Dla człowieka tedy jest nim życie zgodne z rozumem, ponieważ rozum bardziej niż cokolwiek innego jest człowiekiem. Takie więc życie jest też najszczęśliwsze. Na drugim zaś miejscu stoi życie zgodne z cnotami, jako że czynności, w których się one iszczą, są [specyficznie] ludzkie
[Arystoteles, Etyka Nikomachejska, 10.7–8, 1178a3-10, tłum. D. Gromska].

Komentarz

Grecki czasownik ζῶ, dzō i powiązany z nim etymologicznie rzeczownik ζωή, dzōē odnosiły się najpierw do materialnej, a następnie do biologicznej strony życia. W dialekcie homeryckim ζωή oznacza zasoby i majątek, a więc to, co potrzebne do podtrzymania życia (por. Odyseja 14.96, 14.208, 16.429). Znaczenie to utrzymało się też później, np. u Herodota (np. Dzieje 8.105). W późniejszych tekstach greckich ζωή i związany z nim czasownik odnoszą się także do biologicznego wymiaru życia, przy czym są one tu przeciwstawione śmierci (θάνατος, thanatos, por. Pindar, Oda nemejska 8.36, 9.29).

Platon używa zwrotu ζωή w odniesieniu do życia jako przedmiotu sztuki lekarskiej. Arystoteles łączy życie (τὸ ζῆν, to dzēn) z poznaniem zmysłowym (αἴσθεσις, aisthesis), postulując kryteria dopuszczalności dokonania aborcji. W ograniczeniu tym chodzi prawdopodobnie o określenie, w którym momencie ciąży można mówić o istocie żywej w znaczeniu religijnym, a więc takiej, której zabicie wymaga odpowiednich rytuałów oczyszczających (aby uniknąć zmazy, μίασμα, miasma). Zakaz aborcji od pewnego momentu ciąży nie konfliktował bowiem dla Arystotelesa z nakazem porzucania kalekich dzieci po urodzeniu. Czasem źródłosłów ten oznaczał też sposób życia, choć nadal z naciskiem na jego materialny wymiar, np. sposób zdobywania pożywienia (por. Herodot, Dzieje 4.112). Duchową stronę życia oznaczał jednak częściej termin βίος, bios. Bywał on także przeciwstawiany śmierci, jak wynika z gnomicznego fragmentu Heraklita, jednak jego znaczenie jest odmienne od rzeczownika ζωή, co widać w zestawieniu tych dwóch terminów przez Platona w Timajosie. Choć czasem, zwłaszcza u poetów, terminy ζωή i βίος są praktycznie synonimiczne (por. Ajschylos, Agamemnon 1517; Sofokles, Ajas 1031), ten drugi zwrot oznacza częściej życie swoiste dla człowieka jako istoty rozumnej, odznaczające się intencjonalnością (por. Odyseja 15.491; Sofokles, Edyp król 1364; Antyfont, fr. 100; Isokrates, 1.5).

Bios musi dla Sokratesa być poddany namysłowi (ἐξετάζειν, exetadzein). Dla Platona na doskonały βίος składa się zarówno odpowiednie zadbanie o ciało (w Timajosie ogólnie ὀρθὴ τροφή, orthē trophē, dosł. właściwe odżywianie), jak i o duszę (tu: παίδευσις, paideusis, wychowanie, wykształcenie). Arystoteles zaś rozróżnił dwa najlepsze rodzaje βίος dla człowieka, mianowicie teoretyczny (θεωρητικός, theōrētikos, odnoszący się do θεωρία, theōria – badanie, obserwacja) i praktyczny (πρακτικός, praktikos, odnoszący się do πρᾶξις, praxis, działania). Ten pierwszy rodzaj życia, będący najściślej ludzkim, jest κατὰ τὸν νοῦν, kata ton noun – według intelektu. Drugi zaś jest κατὰ τὴν ἀρετήν, kata tēn aretēn – według cnoty i stanowi drugi najlepszy, według Arystotelesa, rodzaj życia ludzkiego.


Michał Bizoń – absolwent fizyki i filologii klasycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Doktor filozofii. Pracownik Instytutu Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w historii pojęcia wolnej woli w starożytności i średniowieczu.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

< Powrót do spisu treści numeru.

Ilustracja: Małgorzata Uglik

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

1 komentarz

Kliknij, aby skomentować

  • Klasycy starożytności byliby jak sugerują texty źródłowe tutaj za tzw. aborcją, czyli usuwaniem ciąży?!

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy