Czy istotę przeżycia religijnego stanowią emocje, czy raczej procesy poznawcze? Jaką rolę pełni ono w całokształcie systemu religijnego? Na te i pokrewne pytania może pomóc odpowiedzieć Doświadczenie religijne. Elementy analizy interdyscyplinarnej autorstwa Henryka Machonia (profesora Politechniki Opolskiej). Publikacja stanowi opracowany zbiór publikowanych wcześniej tekstów Autora, a na jej sześciorozdziałowy zamysł składa się analiza spojrzeń obecnych w dziełach pięciu myślicieli – teologów, psychologów i filozofów. Są to (w porządku rozdziałowym): Friedrich Schleiermacher – prekursor współczesnej hermeneutyki, William James – współtwórca pragmatyzmu, Rudolf Otto – twórca kontrastowego ujęcia fenomenologicznego świętości (jako amalgamat groza-fascynacja), Carl Jung – twórca psychologii analitycznej oraz św. Ignacy Loyola, założyciel zakonu jezuitów. W ostatnim rozdziale Autor zawarł analizę fenomenologiczną cech doświadczenia religijnego poprzez ich zestawienie z chechami innego intensywnie przeżywanego fenomenu, wybranego przez Autora – doświadczenia sportowego.
Celem monografii jest wyłuszczenie z koncepcji wymienionych myślicieli pytań, które mogłyby prowadzić do skonstruowania zrębów teorii doświadczenia religijnego. Ze względu na rzekomą nieuchwytność analizowanego zjawiska i fakt wielości jego ujęć cel ten wydaje się dość ambitny. Dlatego też Autor wskazuje na potrzebę wykorzystania perspektywy interdyscyplinarnej (co odnosi się tutaj tylko do dyscyplin najściślej związanych z analizowanym fenomenem, bo psychologii, teologii, religioznawstwa i filozofii religii). Na pozór całkowicie odrębne rozdziały łączą wspólne kwestie sporne: roli i specyficzności doświadczenia religijnego. Czy jest ono ważnym, czy najważniejszym elementem religijności w ogóle? Czy coś odróżniałoby je od np. intensywnego wzruszenia czy procesu terapeutycznego?
Czytelnik może zauważyć, że prawie wszystkich wybranych przez Autora myślicieli łączy w kwestiach duchowych uznanie pierwszeństwa uczucia i intuicyjności nad systemowością, a charakteru wewnętrznego, osobistego nad społecznym. Spośród analizowanych wyróżników doświadczenia sacrum istotne są: u Friedricha Schleiermachera – oparcie na wrodzonym, ale uwrażliwialnym zmyśle nieskończoności i niefunkcjonalność dla celów pozareligijnych, np. społecznych bądź politycznych; dla Williama Jamesa ważne kryterium obok poczucia podniosłości i powagi jest bezpośredniość (doświadczenie zachodzi bez pośredników, w postaci np. kapłanów). Warto wspomnieć, że James jest jedynym z przywołanych w publikacji myślicieli, który tak jak Autor opowiada się za niespecyficznością uczucia religijnego – jego nieodróżnialność, jeśli nie zostanie wzięta pod uwagę interpretacja poznawcza, od profanicznych uczuć międzyludzkich (np. estetycznych czy erotycznych). W opozycji do tego poglądu Rudolf Otto proponuje pewną specyficzną kategorię uczucia sakralnego: numinotyczność – kontrast jednoczesnego przeżycia grozy (reakcji na wszechmocny byt) i fascynacji (reakcji na byt moralnie doskonały). Koncepcja Otto stanowi inspirację dla C.G. Junga, który typuje inny ciekawy wyróżnik na kryterium doświadczenia religijnego – jego rolę terapeutyczną. Powołując się na Ćwiczenia duchowe św. Ignacego Loyoli Autor nakreśla także przykład takiego ujęcia doświadczenia religijnego, w którym istotne jest zaangażowanie całościowe dyspozycji psychicznych człowieka – woli, poznania, emocji i wyobraźni.
Przyjrzywszy się nakreślonym powyżej, proponowanym przez „klasyków gatunku” wyróżnikom doświadczenia religijnego, Autor dokonuje analizy fenomenologicznej wrażeń łączących doświadczenia sportowe z religijnym, starając się unaocznić Czytelnikowi ich pozorną nieodróżnialność, jeśli uczucia zostałyby niezinterpretowane. W szczególności powołuje się na intensywność emocjonalną przeżycia sportowego, wrażenie wyjątkowości towarzyszące śledzeniu zdarzeń, a także wrażenie podniosłości (powodowane przez odwoływanie się do wartości: sprawiedliwości, honoru, zjednoczenia społecznego, szacunku dla biegłości w umiejętnościach).
Doświadczenie religijne może okazać się cenną lekturą wprowadzającą w zagadnienie dla zainteresowanych klasycznymi ujęciami doświadczenia sacrum u myślicieli należących do tradycji różnych denominacji chrześcijańskich i w różnym stopniu trzymajacych się granic ortodoksji. Publikacja zostawia Czytelnika z nurtującymi pytaniami i niedosytem, czym cel Autora zostaje osiągnięty.
Henryk Machoń, Doświadczenie religijne. Elementy analizy interdyscyplinarnej, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2021, 236 ss.
Mira Zyśko – studentka kognitywistyki na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Zainteresowana zagadnieniami związanymi z psychologią poznawczą i neuronaukami oraz problemami pokrewnymi epistemologii. W wolnych chwilach rysuje, maluje, projektuje, odpoczywa przy fikcji filmowej i literackiej.
Skomentuj