Jej autor to absolwent medycyny, psychoterapeuta, filozof kultury, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Przez 20 lat publikował w czasopiśmie „Res Publica Nowa”, jego teksty ukazywały się także m.in. w „Dialogu” i „Krytyce Politycznej”. Dotyczyły głównie filozofii kultury, ale także ogólnych zagadnień filozoficznych oraz psychologii. Napisał m.in. Przemiana mitów, czyli życie w epoce schyłku. Zbiór esejów (1997), Nieświadomość jako pustka (2001), Przemiana mitów, czyli wojna o obrazy (2004), Nauka Freuda w epoce Sein und Zeit (2007). Książka Prześniona rewolucja nominowana była w roku 2015 do Literackiej Nagrody NIKE.
Najnowsza pozycja Rysa na tafli to dość obszerny tom, podzielony na dwanaście rozdziałów, złożonych z raczej luźno powiązanych esejów filozoficznych, poświęconych historii filozofii XX wieku. Wiek XX w dziejach ludzkości zapisał się jako wiek przemocy, zbrodni, wojen i konfliktów. Leder pisze we wstępie, że celem książki jest próba interpretacji XX-wiecznych refleksji filozoficznych. Autor wychodzi z założenia, że „wiek XX to dziejowy podmiot, osoba, która językiem filozofów wyraziła swoją rozpacz, wściekłość, bezsilność i nadzieję” (s. 11). Łącząc idee filozoficzne z wydarzeniami historycznymi, Leder odwołuje się do kategorii psychoanalitycznych, nawiązując m.in. do słynnego francuskiego psychoanalityka i filozofa Jacquesa Lacana. Nie jest to bynajmniej czysto mechaniczne zastosowanie koncepcji Lacana, jak zauważa Michał Herer, autor bowiem stara się przywołać również nowsze ujęcia teorii psychonalitycznych, zwłaszcza w kwestii rozumienia traumy. W swojej książce Leder opisuje zatem m.in. fenomenologię Husserla, filozofię Koła Wiedeńskiego, egzystencjalizm Sartre’a, myśl Benjamina, marksizm Althussera. Zasadnicze pytanie zadane przez autora brzmi: czy refleksję filozoficzną dwudziestowiecznych myślicieli możemy potraktować jako wyraz traumy powstałej w wyniku doświadczenia dwóch wojen? Interpretując stanowiska myślicieli XX wieku jako obraz prób przezwyciężenia traumy, Leder podkreśla istotę mechanizmów obronnych i sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach obecne w ich dziełach, ale też wskazuje na etyczny wymiar tych dzieł.
Ciekawe rozważania, pojawiające się w kilku miejscach książki, dotyczą kwestii wstydu, rozumianego jako swoista norma cywilizacyjna. Leder dzieli członków społeczeństwa na tych, którzy są „dumni ze wstydu”, posiadają świadomość krytyczną i mogą przepracować własne traumy, i tych, którzy chcą „dumy bez wstydu”. „Ci, którzy nauczyli się być dumni ze swego wstydu, stają naprzeciw tych, którzy tego rodzaju postawę traktują jako upokorzenie. Jak dwa plemiona, które gromadzą się wokół swoich totemów, jedni wpatrują się w wizerunki pierwotnych scen chwały, inni – w pierwotne sceny mordu” (s. 342). Książka stanowi więc nie tylko interpretację myśli XX-wiecznej, ale i dygresję na temat sytuacji nam współczesnej.
Zastanawiając się nad sensem przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, szukając motywu przebudzenia dla przyszłości, Leder kończy książkę rozważaniem kwestii nadziei, bo: „Myśleć o winie i winie, wpisanych w nadzieję i wzniosłe myśli dwudziestowiecznej Europy, można tylko wtedy, gdy ta nadzieja jest nadal w jakiś sposób żywa” (s. 349).
Rysa na tafli to pozycja prezentująca bardzo ciekawe podejście do historii filozofii z użyciem narzędzi psychoanalizy. Warto jednak przy lekturze książki czujnie pytać, w jakim stopniu te narzędzia pozwalają nam lepiej rozumieć sens XX-wiecznych doktryn filozoficznych, a w jakim nadają im – przynajmniej w niektórych przypadkach – nowy sens, który jest im z gruntu obcy. W każdym razie z pewnością warto zapoznać się z diagnozą przebadanej w ten sposób XX-wiecznej filozofii.
Mirella Nawracała-Urban
Andrzej Leder, Rysa na tafli. Teoria w polu psychoanalitycznym, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016, 369 s.
Skomentuj