Miron Kądziela: Trop egzystencjalistyczny #2

Spośród francuskich nowofalowców ideowo najbliższy Sartre’owi był Jean-Luc Godard. Reżyser mówił, że francuski filozof był dla niego modelowym przykładem zaangażowanego, publicznego intelektualisty, a także, że poprzez niego poznał literaturę.

We wielu filmach Godarda można zauważyć tropy filozofii Sartre’a, lecz niekoniecznie te, które poszukiwane są w tym artykule. Artysta brał na warsztat późniejsze jego myśli oraz to, co z nich wynikało. Tym samym podejmował temat antykapitalizmu czy marksizmu, a jego prace miały mocny wydźwięk humanistyczny. Świat Godarda i Sartre’a nieustannie się przenikał i zazębiał, głównie w aspekcie politycznym. Niemniej Godard, mimo że blisko było mu do marksizmu, nie omieszkiwał krytykować młodych lewicowców. Przedstawił jednego z nich jako osobę oderwaną od rzeczywistości, niezainteresowaną kluczowym dla tej polityki proletariatem. Taki obraz młodego intelektualisty można było zaobserwować na przykład w filmie Męski – żeński: 15 scen z życia (1966) w postaci Paula (Jean-Pierre Léaud). To była krytyka raczej konstruktywna, Godard nawet wcześniej od Sartre’a zaraził się komunistycznym radykalizmem.

Nić między Godardem a Sartrem

Najwyraźniejszą nić ideową łączącą Sartre’a i Godarda można znaleźć w filmie Żołnierzyk z 1963 roku. Jest tam fabularne nawiązanie do historii, którą Sartre opowiedział podczas wykładu, który został później wydany w formie książkowej pt. Egzystencjalizm jest humanizmem (1946). Otóż pewnego dnia do francuskiego filozofa przyszedł jego student, prosząc o radę. Musiał wybrać pomiędzy działaniem w ruchu oporu a pomocą schorowanej matce. Czuł wezwanie do walki, ale zarazem wiedział, że jego matka nie poradzi sobie bez niego. Został więc zawieszony pomiędzy dwoma systemami etycznymi, wewnętrznie rozdarty, czując powołanie moralne z obu stron. Tego rodzaju sytuacja jest u Sartre’a przykładem codziennych wyborów, jakich dokonuje świadomy etycznie człowiek. Znając argumenty i wartości dwóch systemów, nieraz rozumiejąc umowność górnolotnej otoczki wokół każdego z wyborów, musi opowiedzieć się za którymś z nich.

Podobna sytuacja ma miejsce w Żołnierzyku Godarda. Wewnętrznie rozdarty Bruno (Michel Subor) wie, że musi zdecydować między którąś ze stron w konflikcie francusko-algierskim, ale buntuje się wobec bycia zmuszonym do podjęcia decyzji, pragnie wolności — nawet do tego, aby nie wybierać i pozostać biernym. Chce takiej wolności, jaką posiada człowiek z Sartre’owskiej filozofii, człowiek nieograniczony wartościami wyższymi od ludzi. U Sartre’a, wbrew pozorom, absolutna wolność jest niemożliwa. Mało bowiem mówi się o implikacji jego etyki. W praktyce, w sferze etycznej, oznacza ona nie konstytuowanie wartości, ale przede wszystkim wolność wyboru takiej a nie innej etycznej doktryny. Żyjemy wszak w społeczeństwie, które wypełnione jest już stworzonymi systemami. Człowiek, który skazany jest na wolność, może mieć jedynie pojęcie umowności wartości (niczym platoński filozof, który wyszedł z jaskini) i na tej podstawie ma większą swobodę i świadomość wyboru. Konstytucja wartości w kontekście społecznym sprowadza się tak naprawdę do opowiedzenia się za wartością, do rezonującego na innych wyboru.

Tajny agent w neutralnej Szwajcarii

Protagonista Żołnierzyka, Bruno, będący tajnym francuskim agentem na, co wymowne, neutralnym terytorium szwajcarskim, zostaje poddany torturom przez Arabów. Mimo że jest już w konflikcie z byłymi francuskimi pracodawcami, nie zdradza żadnej z poufnych tajemnic. Początkowo jest to dla widza, a także samego bohatera, całkowicie niezrozumiałe. Abstrahując już od zerwania więzów z wywiadem francuskim, to w początkowych scenach Bruno mówi, że jego „życie było proste – człowiek bez ideałów”. To samo mówią o nim Arabowie, lecz już dosadniej – „jesteś idiotą bez ideałów”.

W spinającej klamrą fabułę wypowiedzi na końcu filmu następuje jednak odwrócenie tej narracji. Bruno twierdzi, że tak naprawdę kocha Francję, a jej ideałów broni. Nie jest z nią jednak związany tożsamościowo lub pod względem wyznawanych wartości. Kocha ją za jej sztukę, tak jak kocha Niemcy za Beethovena, a nienawidzi Algierii za Camusa. Ponadto cytuje Maksima Gorkiego (myśląc, że to Lenin): „etyka to estetyka przyszłości”. I tutaj dochodzimy do sedna filmu, enigmatycznego bez wcześniejszej znajomości koncepcji egzystencjalistycznych. Godard osadza swoją postać, jak już sobie powiedzieliśmy, w filozofii Sartre’a, ale de facto w jej sferze praktycznej. Człowiek, który rozumie umowność dwóch etycznych podejść, pomiędzy którymi się znalazł, w oczach społeczności jest „osobą bez ideałów”. Gdy musi podjąć decyzję, te ideały imituje, zastępuje tym, do czego czuje jakieś przywiązanie – zastępuje je estetyką. Są to pozory wartości, ale pozory konieczne dla człowieka, który w kontekście społecznym musi cokolwiek przyjmować, aby wydawać się dla innych autentycznym. Takie ujęcie rozwiązuje problem Bruna – może uczestniczyć w walce systemów, może być częścią społeczności, a przede wszystkim może szczerze wybrać.

Warto doczytać i zobaczyć:

Brody Richard, Everything Is Cinema: The Working Life of Jean-Luc Godard, Metropolitan Books 2008.

Godard Jean-Luc, Żołnierzyk, Francja 1963.

Godard Jean-Luc, Męski – żeński: 15 scen z życia, Francja 1966.

Sartre Jean-Paul, Egzystencjalizm jest humanizmem, MUZA SA, Warszawa 1998.

Miron Kądziela – absolwent Collegium Medicum, student filozofii na UJ. Interesuje go kino i szukanie w nim motywów filozoficznych. W wolnych chwilach pisze albo o rzeczywistości, albo o fikcji.