Formułując swoje porady dla rządzącego księcia, Machiavelli wyraża się bez ogródek:
„(…) książę, który się nie zna na sprawach wojskowych, (…) nie może mieć szacunku swoich żołnierzy i nie może im ufać. Nie powinien więc nigdy odrywać myśli od sztuki wojennej i w czasie pokoju więcej się w niej ćwiczyć, niż podczas wojny. A może to zrobić na dwa sposoby: pierwszy to działanie, a a drugi – myślenie” (Machiavelli, 2005, rozdział XIV, str. 64–5).
„Wielu wyobrażało sobie republiki i księstwa, których, tak po prawdzie, nigdy ani nie widziano, ani nie poznano; bowiem sposób, w jaki się żyje, jest tak bardzo odległy od tego, w jaki się żyć powinno, że ten, kto lekce sobie waży to, jak się postępuje, i czyni tak, jak postępować się powinno, zmierza do upadku raczej, niż do ocalenia; bowiem człowiek, który wszędzie pragnie czynić dobro, musi upaść pośród innych, którzy dobrzy nie są. Tak więc jest koniecznym, aby książę, który pragnie się utrzymać, nauczył się nie być dobrym i dobroci używał lub nie — wedle konieczności” (Machiavelli, 2005, rozdział XV, str. 67).
„Chcąc bowiem wśród ludzi utrzymać miano szczodrego, jest konieczne, aby nie zaniedbać [okazania] pewnego dostatku. A zawsze książę tak postępujący, przez podobne działania straci cały swój majątek, tak że w końcu — jeśli miano szczodrego zechce utrzymać — koniecznym się stanie, by w sposób nadzwyczajny obciążył ludność i okazał się twardy oraz czynił wszystkie te rzeczy, które można czynić, aby mieć pieniądze. A to wśród poddanych zacznie budzić nienawiść; kiedy [książę] zaś zubożeje, nikt go nie będzie szanował. I tak przez tę swą szczodrość, skrzywdziwszy wielu ludzi, zaś nagrodziwszy nielicznych, odczuje [każdą] najmniejszą trudność i przepadnie przy pierwszym lepszym zagrożeniu; gdy zaś to spostrzeże i zechce się z tego wycofać, od razu zyska niesławne imię skąpca. Skoro więc książę bez szkody dla siebie nie może korzystać z cnoty szczodrości w taki sposób, by była widoczna, powinien być roztropny i nie zasłużyć na miano skąpca” (Machiavelli, 2005, rozdział XVI, str. 69).
W sporze między „idealistycznym” tj. opartym na zasadach moralności sposobem zarządzania państwem a „realistyczną” alternatywą odwołującą się do racji stanu i argumentu siły Machiavelli jest bliski usunięcia etyki z polityki i przychyla się do maksymy von Clausewitza, zgodnie z którą działania wojenne to kontynuacja polityki innymi środkami.
Machiavelli zawsze uosabiał twardy realizm polityczny. Otacza go z tego powodu niechlubna sława Machiavellego, której wyrazem jest (bez wątpienia fałszywa) idea z poniższego dwuwiersza:
Gdy Machiavelli zaczyna swe sztuczki
Czarty chowają głowy w poduszki.
W każdym razie dzieło Machiavellego zawiera tezę, że sukces polityczny jest ważniejszy od moralności, że siła jest racją, a cel uświęca środki. W jego wizji skuteczny książę dąży przede wszystkim do umocnienia władzy i zwiększenia kontroli. Woli budzić strach niż uwielbienie, widząc, że ten pierwszy jest skuteczniejszą zachętą do posłuszeństwa. W razie konieczności będzie bezwzględny w wymierzaniu kar i represji, wiedząc że takie rzeczy lepiej załatwić od razu, niż przeciągać w czasie. Według Machiavelliego bezwzględny tyran służy państwu skuteczniej niż słabeusz pełen dobrej woli (przykładem Stalin lub Tito).
Oddzielając w Księciu etykę od polityki, Machiavelli stał się najbardziej znienawidzonym myślicielem politycznym od czasów Trazymacha z Państwa Platona. Można jednak się spierać, czy opisane przez siebie doktryny popierał i upowszechniał, czy jedynie przedstawiał jako odzwierciedlenie istniejącej praktyki.
Tak czy inaczej, przez kolejne stulecia książka Machiavellego odgrywała kluczową rolę w trwającym konflikcie między politycznym utopizmem a realpolitik. Do dziś pytanie o to, czy polityczny przywódca powinien zostawić osobistą moralność za drzwiami swojego gabinetu, wywołuje burzliwe dyskusje.
Przełożyła Milena Bartoszewska
Warto doczytać:
- N. Machiavelli, Książę, tłum. A. Klimkiewicz, Kraków 2005.
- N. Rescher, Machiavelli’s Prince, w: tenże, A Journey through Philosophy in 101 Anecdotes, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 2015, s. 92–94.
Przekład za zgodą Autora i Wydawcy.
Nicholas Rescher – ur. w 1928, zm. w 2024 roku, amerykański filozof związany z Uniwersytetem w Pittsburghu, gdzie kierował Centrum Filozofii Nauki. Autor niemal 100 książek oraz 400 artykułów, w których poruszał zagadnienia z zakresu logiki, epistemologii, filozofii nauki, metafizyki i etyki.
Ilustracja: od autorki przekładu
Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie
Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.
Skomentuj