Na skutek oddziaływania epokowej pracy Karola Darwina na tematy ewolucji i doboru naturalnego powstała szkoła darwinizmu społecznego, która chętnie wprowadzała biologiczne idee przetrwania najlepiej przystosowanych osobników na arenę społeczną i polityczną. Uważano, że ewolucja biologiczna poprzez dobór racjonalny powtarza się na scenie społecznej: socjoekonomiczne, polityczne elity zawdzięczają swoją uprzywilejowaną pozycję najlepszemu przystosowaniu. Kropotkin przeciwstawił temu poglądowi zupełnie inny punkt widzenia. Przetrwanie ewolucyjne jest efektem nie tyle zwycięstwa w konflikcie pomiędzy jednostkami, co raczej skutkiem dobrej woli grup. Przetrwanie jednostek nie zależy bowiem jedynie (czy nawet głównie) od osobistych cech i właściwości tychże jednostek, ale też od zdolności ich środowisk do zapewnienia pomocy materialnej przez współpracę. Czy to plemiona ludzkie, czy stada słoni, czy kolonie mrówek – możliwość przetrwania jednostek jest uwarunkowana składem i sposobem działania grup oraz zachowaniem ich członków. Wzajemna pomoc i współpraca, które zachodzą pomiędzy członkami sprawnej jednostki społecznej, powiększają szanse na przetrwanie i reprodukcję każdego z członków. To nie rywalizacja, współzawodnictwo i walka, ale raczej współdziałanie, współpraca i wzajemna pomoc powinny być uznane za kluczowe czynniki w ewolucyjnym rozwoju gatunków.
Pierwsi teoretycy, poszukujący socjopolitycznych konsekwencji Darwinowskiej biologii, postanowili podkreślać nieodzowny dla walki o przetrwanie element współzawodnictwa. Dzieło Kropotkina odwróciło jednak ten trend. Zebrał on przekonujące racje za tezą, że wzajemna pomoc to decydujący czynnik w ewolucji zarówno biologicznej, jak i społecznej. Nacisk, jaki kładł on na wzajemne wsparcie i współpracę, okazał się powiewem świeżego powietrza nie tylko dla badań biologicznych, ale także dla ówczesnej ideologii socjopolitycznej.
Przekonanie, że jednostka osiąga znaczną korzyść, gdy należy do grupy wzajemnie wspierających się członków, nadało wątkom współdziałania, współpracy i wzajemnej pomocy doniosłe znaczenie w programie zastosowań teorii ewolucyjnej. Narzędzia współpracy – przede wszystkim dobra wola i zaufanie – są kluczowe dla dobrobytu jednostek; ich dobrostan i przetrwanie niemal zawsze zależą od innych. Z tego powodu stanowisko Kropotkina przyczyniło się do powstania teorii w zdecydowanie przyjaźniejszy sposób ukazującej miejsce człowieka w społeczeństwie i przyrodzie; dostarczyło także bardziej konstruktywnego spojrzenia filozoficznego na stan człowieka.
Przełożył Michał Buraczewski
Kropotkin’s Cooperators, w: Nicholas Rescher, A Journey through Philosophy in 101 Anecdotes, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 2015, s. 191–192. Przekład za zgodą Autora.
Nicholas Rescher – ur. w 1928 roku amerykański filozof związany z Uniwersytetem w Pittsburghu, gdzie kieruje Centrum Filozofii Nauki. Autor niemal 100 książek oraz 400 artykułów, w których porusza zagadnienia z zakresu logiki, epistemologii, filozofii nauki, metafizyki i etyki.
Anarchokapitalizm tak!
Libertarianizm tak!
Konserwatywny liberalizm tak!
Lubię Kropotkina, ale wydaje mi się, że przesadził w swojej interpretacji “pomocy wzajemnej”. Jego anarchistyczna filozofia wydaje mi się być mało realistyczna.