Inferencyjna logika pytań opracowana i rozwijana przez prof. Andrzeja Wiśniewskiego z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i jego uczniów jest uznawana za jeden z trzech zasadniczych współczesnych paradygmatów w obszarze logiki pytań, obok Interrogative Model of Inquiry Jaakko Hintikki oraz tzw. semantyki inkwizytywnej. Powstawanie pytań, analiza ich struktury i to, jak problemy filozoficzne są ze sobą logicznie powiązane, zaczęło ciekawić naukowca na początku lat 80. XX wieku. Okazało się, że podobną problematyką interesują się największe umysły w jego dyscyplinie. Wybitny logik Jaakko Hintikka swój model, oparty na zupełnie innej aparaturze pojęciowej, tworzył mniej więcej w tym samym czasie. Polak zaczął publikować po angielsku w międzynarodowych czasopismach, nawiązał bezpośrednie korespondencje z badaczami ze świata. Liczył na spotkanie z Hintikką na kongresie w Moskwie w 1987 roku, ale… spóźnił się autobus i nic wtedy z tego nie wyszło.
Udało się kilka lat później, gdy Wiśniewski przebywał w USA na stypendium Fulbrighta. W 1994 roku organizatorzy prestiżowych Boston Colloquia for the Philosophy of Science zaprosili Hintikkę i Wiśniewskiego do przedstawienia swoich koncepcji na jednym ze spotkań. Dyskusja wprawdzie nie doprowadziła do ujednolicenia poglądów, a jednak to właśnie Hintikka w 1995 roku był wydawcą pierwszej książki Wiśniewskiego – The Posing of Questions: Logical Foundations of Erotetic Inferences.
Logikę pytań czasami nazywa się logiką erotetyczną, od greckiego erotema, czyli pytanie. Inferencyjna – czyli dotycząca wnioskowań. Są to wnioskowania prowadzące od zdań oznajmujących do pytań, jak również od pytań i zdań oznajmujących do kolejnego pytania. W trzecim rodzaju wnioskowań zarówno przesłanka, jak i wniosek są pytaniami. Logika nie zajmuje się wszelkimi wnioskowaniami, lecz tylko takimi, które są, z jej punktu widzenia, poprawne. Na czym polega ta poprawność? W przypadku pytań – odpowiedź jest trudna. Gdy chodzi o wnioskowania prowadzące od zdań oznajmujących do zdań oznajmujących, intuicja jest jasna: hipotetyczna prawdziwość wszystkich przesłanek gwarantuje prawdziwość wniosku. Jednak pytania nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Możemy natomiast założyć, że są trafne lub nietrafne. Na przykład pytanie: „Która liczba naturalna jest mniejsza od zera?” jest pytaniem nietrafnym, gdyż takiej liczby naturalnej nie ma. A więc każda bezpośrednia odpowiedź na to pytanie będzie fałszywa.
Rok 2001 okazał się szczególnym momentem w karierze naukowej Andrzeja Wiśniewskiego. Badacz miał już za sobą kilka znaczących stypendiów oraz pobytów zagranicznych, a po przekształceniu Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze, której od 1999 roku był rektorem, w Uniwersytet Zielonogórski wycofał się z wszelkich funkcji zarządczych. Otrzymał propozycję złożenia wniosku o subsydium profesorskie w programie FNP MISTRZ. Napisał wniosek „Inferencyjna logika pytań a scenariusze rozwiązywania problemów badawczych”. Pojęcie scenariusza poszukiwań było już wtedy znane, chodziło o zajęcie się kwestiami szczegółowymi w ramach inferencyjnej logiki pytań. Fundacja zezwoliła na połączenie subsydium ze stypendium Królewskiej Flamandzkiej Akademii Belgijskiej Nauki i Sztuki. Wiśniewski miał więc, jak mówi, dużo czasu i wymyślił wtedy metodę dowodów sokratycznych.
Pierwsza publikacja w 2004 roku dotyczyła poziomu klasycznego rachunku zdań. Kolejnym krokiem było rozszerzenie metody na całą logikę klasyczną. Przy opracowywaniu tego drugiego zagadnienia współpracował z Vasilyiem Shanginem z Moskwy. Oba pobyty rosyjskiego logika w Polsce sfinansowała FNP. W efekcie powstały dwie kolejne publikacje, w tym “Socratic Proofs for Quantifiers” w Journal of Philosophical Logic w 2006 roku. Obecna profesor – Dorota Leszczyńska-Jasion, naukowa wychowanka Wiśniewskiego – podjęła się z kolei opracowania kwestii, jak tę metodę stosować do tzw. logik modalnych, co było podstawą jej pracy doktorskiej. Czym są dowody sokratyczne? Gdy mamy jakiś problem formalny, często stawiamy sobie pytanie, a następnie przekształcamy to pytanie w pytanie, które jest prostsze. Trwa to, dopóki nie dojdziemy do takiego pytania, że właściwie wszystkie jego składowe będą w jakimś sensie oczywiste, np. wniosek: „Czy z A wynika A?”. Dowód sokratyczny jest ciągiem pytań kończącym się tego rodzaju „sukcesem”. Dopuszczalne przekształcenia pytań są wyznaczone przez reguły. Te natomiast są tak dobrane, że z jednej strony każdy krok dowodowy jest poprawnym wnioskowaniem w świetle inferencyjnej logiki pytań, z drugiej natomiast uzyskanie zakończonego sukcesem przekształcenia pytania wyjściowego jest równoznaczne z uzasadnieniem pozytywnej odpowiedzi na to pytanie. Od dowodu sokratycznego można stosunkowo łatwo przejść do dowodu w innym formacie – stąd znaczenie metody dla tzw. proofsearch – jednakże nie jest to niezbędne, albowiem sam dowód sokratyczny gwarantuje prawidłowe rozwiązanie problemu.
Inna metoda dowodowa wywodząca się z inferencyjnej logiki pytań – metoda tabel syntetycznych – została zaproponowana w rozprawie doktorskiej przez obecnego profesora – Mariusza Urbańskiego, także wychowanka Andrzeja Wiśniewskiego. Tabele syntetyczne mają bliski związek z jednym z centralnych pojęć inferencyjnej logiki pytań, którym jest tzw. erotetyczny scenariusz poszukiwań. Mówiąc najogólniej, scenariusz taki charakteryzuje rozkład pytania głównego na pytania pomocnicze oraz wskazuje, jakie kolejne pytania pomocnicze należy stawiać wobec uzyskania takich, a nie innych odpowiedzi na wcześniejsze pytania pomocnicze. Scenariusze erotetyczne nie są zestawami reguł heurystycznych, lecz obiektami formalnymi mającymi postać drzew, w których węzły będące pytaniami pozostają w relacji semantycznej leżącej u podstaw logicznie poprawnego wnioskowania prowadzącego od pytania do pytania. Pytania pomocnicze są więc generowane przez inferencyjną logikę pytań, co odróżnia scenariusze erotetyczne od zwykłych drzew decyzyjnych. Każda ścieżka scenariusza kończy się odpowiedzią bezpośrednią na pytanie główne. Pytanie główne, podobnie jak pytania pomocnicze, ma jednak zwykle wiele możliwych odpowiedzi. W efekcie scenariusz stanowi coś na kształt mapy możliwości, a jego ścieżki pokazują, jakie informacje – jakie odpowiedzi na pytania pomocnicze – powinniśmy uzyskać, aby dojść do poszczególnych alternatywnych rozwiązań problemu wyrażanego przez pytanie główne. Realizując scenariusz, aktywujemy te jego ścieżki, które są wyznaczone przez uzyskiwane odpowiedzi na kolejne pytania pomocnicze, z pominięciem ścieżek zależnych od pozostałych możliwych odpowiedzi. Interesującą własnością scenariuszy erotetycznych jest posiadanie tzw. złotej ścieżki: jeśli pytanie główne jest trafne, tj. posiada prawdziwą odpowiedź bezpośrednią, a wszystkie przesłanki użyte w scenariuszu są prawdziwe, to co najmniej jedna jego ścieżka zawiera wyłącznie trafne pytania pomocnicze oraz prawdziwe odpowiedzi bezpośrednie na zalecane zapytania (queries) i w efekcie prowadzi do prawdziwej odpowiedzi bezpośredniej na pytanie główne.
Scenariusze erotetyczne znalazły zastosowania w wielu dziedzinach. Przykładowo: okazały się pomocne w modelowaniu tzw. kooperatywnego stawiania pytań. Wyobraźmy sobie sytuację, że klient przychodzi do biura podróży i chce wykupić wczasy. Nie ma jeszcze jasności, z kim chce jechać ani gdzie. Dobrze by było, żeby agent powiedział, jakie są opcje. Ale nadal to będzie za mało. Może powiedzieć, jakie te opcje mają zalety i wady. Tylko że klient nie chce być zasypany wszystkimi wadami i zaletami. Agent powinien zapytać o preferencje, o możliwości cenowe itd., a rozmowa powinna się skończyć tym, że klient dostanie konkretne rekomendacje. System komputerowy też może to zrobić, jeśli wie, na czym polegają konkretne przejścia – kiedy pytanie jest pomocne, kooperatywne itd. Każde pytanie, które się tu pojawi, powinno mieć prawdziwą i zarazem użyteczną odpowiedź. To jest kooperatywne odpowiadanie – rodzaj dialogu. Problematykę tę rozwija obecnie uczeń Wiśniewskiego, prof. Paweł Łupkowski.
Wyniki prof. Andrzeja Wiśniewskiego i jego zespołu znajdują bardzo różne zastosowania, w tym w informatyce, lingwistyce, metodologii nauki, ale też w zupełnie nieoczekiwanych dziedzinach, takich jak teoria narracji filmowej, studia nad argumentacją czy nawet antropologia kulturowa. Najważniejsze prace Wiśniewskiego zostały opublikowane w czołowych międzynarodowych czasopismach z zakresu logiki i filozofii analitycznej. Badacz, zapraszany przez organizatorów, prezentował swoje koncepcje na konferencjach i sympozjach w takich ośrodkach jak Amsterdam, Boston, Bruksela, Gandawa, Helsinki, Londyn, Oksford, Paryż czy Rio de Janeiro. Jego osiągnięcia omawiane są w monografiach, podręcznikach i encyklopediach współczesnej logiki filozoficznej, a także epistemologii i metodologii nauk. W 2019 roku za opracowanie koncepcji inferencyjnej logiki pytań prof. Wiśniewski otrzymał Nagrodę FNP.
Patrycja Dołowy – popularyzatorka nauki i sztuki, dziennikarka naukowa, pisarka. Członkini Rady Upowszechniania Nauki przy Prezydium PAN, kierowniczka BioCentrum Edukacji Naukowej, wykładowczyni na Wydziale Artes Liberales UW. Laureatka kilku nagród, w tym Nagrody im. Karola Sabatha za najlepszy tekst popularnonaukowy w polskich mediach w 2011 roku. Z wykształcenia doktor nauk przyrodniczych.
Artykuł pochodzi z książki Sięgając po niezbadane. Osiągnięcia naukowe współfinansowane przez FNP.
Więcej na ten temat > tutaj.
Skomentuj