Paweł Łuków: Między wolnością a powinnością – autonomia według Kanta

Jedną z ważniejszych współcześnie idei moralnych i politycznych jest idea autonomii. W rozmaitych kontekstach powołujemy się na autonomię jako uzasadnienie żądań liczenia się z naszym zdaniem i naszymi postanowieniami. Mówiąc o autonomii, najczęściej odnosimy się do naszej zdolności i uprawnienia do decydowania o sobie samych.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2024 nr 6 (60), s. 44–45. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Tradycja Kantowska a tradycja Millowska

Najczęściej rodowód idei autonomii wywodzimy na gruncie filozofii od Immanuela Kanta i Johna S. Milla. Mill nie używał jednak słowa „autonomia”, a centralne miejsce w jego myśli politycznej zajmowała idea wolności jednostki; ową wolność współcześnie często określa się jako autonomię. Termin „autonomia” i odpowiadające mu pojęcie znajdują się natomiast w centrum etyki Kanta; za ich pomocą królewiecki filozof wyraża swoje aspiracje teoretyczne oraz ideały społeczno-polityczne, które angażują pojęcie wolności indywidualnej, racjonalności i szacunku dla jednostki. Kantowskie pojęcie autonomii jest radykalnie różne od pojęcia wolności jednostki obecnego w myśli etycznej, społecznej i politycznej wywodzącej się z myśli Milla.

W tej ostatniej tradycji można wyróżnić dwa nurty. W jednym z nich (Tom L. Beauchamp i James F. Childress) autonomię orzeka się o działaniu. Jednostka działa autonomiczne wtedy, kiedy w odpowiednim stopniu rozumie to, co robi, swoje działanie wykonuje w sposób zamierzony oraz nie podlega nieuprawnionym naciskom, które wpływałyby na jej decyzję. W drugim nurcie tradycji wywodzącej się od Milla (Gerald Dworkin i Harry Frankfurt) autonomię orzeka się o osobach. Wedle tego podejścia jednostka jest autonomiczna, gdy postępuje na podstawie postanowień, które przyjęła po przemyśleniu dotyczących ich kwestii. Oba te stanowiska mają znaczny wpływ na myśl i praktykę polityczną społeczeństw demokratyczno-liberalnych. Są one też w większości zgodne z podejściem kantowskim. To ostatnie ma jednak większe zaplecze teoretyczno-aksjologiczne, które może być oryginalnie wykorzystywane m.in. w badaniach na temat norm porządkujących życie społeczeństw liberalno-demokratycznych (John Rawls).

Idea autonomii przed Kantem

Zanim Kant wprowadził ideę autonomii do filozofii, pojęcie autonomii funkcjonowało w słowniku politycznym starożytnej Grecji (ok. V w. p.n.e.), gdzie oznaczało samorządność miasta-państwa, czyli niezależność od narzuconej z zewnątrz władzy lub samowoli lokalnego władcy. Autonomiczności nie orzekano w starożytności o osobach, ale o państwach. Państwo autonomiczne to to, jakie rządzi się własnym prawem, a nie prawem narzuconym mu przez obce państwo lub kaprys tyrana.

Później idea autonomii pojawiła się w nieco odmiennych kontekstach politycznych i prawnych. Czasem rozumiano ją jako wolność myśli i wyznania, innym razem jako przywilej stanowienia prawa przez władcę, jako prawodawczą moc woli powszechnej czy niezależność jednostki w dysponowaniu swoją własnością. Około XVII w. ideę autonomii czy samorządności wiązano coraz częściej z pytaniem o to, czy religia jest niezbędna do uzasadnienia norm moralnych, czy też mogą one wiązać samodzielnie. Idea autonomii pojawiła się w pismach teoretyków prawa naturalnego, zwłaszcza Hugona Grocjusza, a później coraz częściej znajdowała miejsce w dziełach filozofów oświeceniowych, między innymi Jeana-Jacques’a Rousseau i Christiana Wolffa, którzy inspirowali Kanta. Filozof z Królewca był zaś pierwszym, który użył pojęcia autonomii jako fundamentalnej idei moralności.

Własność zasad

Dla Kanta autonomia to własność zasad postępowania, która polega na tym, że zasady te są wewnętrznie czy samodzielnie uzasadnione. Zobowiązanie wyrażone w autonomicznej zasadzie wiąże istotę rozumną nie tym, że postąpienie według tej zasady pozwoli osiągnąć cele, zaspokoić pragnienia lub zrealizować zamierzenia jednostki bądź grupy osób. Uzasadnienie wiążącej mocy autonomicznej zasady postępowania nie tkwi, zdaniem Kanta, poza nią, ale w niej. Taka zasada uzasadnia samą siebie, jest autonomiczna, czyli jest prawem sama przez się. Wybierając słowo autonomia, Kant odnosił przedrostek auto- nie do osoby, która postępuje według zasady, ale do nomos, czyli do prawa (zasady). W ten sposób królewiecki filozof nawiązywał do korzeni idei autonomii: osoba postępująca według autonomicznych zasad jest wolna od narzuconej jej zasady (np. od cudzej woli) lub od tyranii namiętności (własnej bądź cudzej).

Aby ustalić, czy rozważana zasada postępowania (tj. maksyma) jest autonomiczna, Kant proponuje poddać ją sprawdzianowi, mającemu na celu ustalenie, czy konieczność działania według tej zasady jest efektem przymusu wywieranego przez czyjąś wolę lub własną namiętność. Centralnym elementem tego sprawdzianu jest imperatyw kategoryczny, który ma w etyce Kanta kilka sformułowań. Najczęściej cytowane jest sformułowanie, które głosi: „Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki jakiej możesz chcieć, aby stała się prawem powszechnym”.

Sprawdzian za pomocą imperatywu kategorycznego polega na zadaniu pytania, czy plan postępowania wyrażony w maksymie może być bez sprzeczności chciany jako plan postępowania każdej istoty rozumnej w okolicznościach, w których ten plan postępowania miałby być realizowany. W tym celu należy sobie wyobrazić, że rozpatrywany plan jest realizowany zawsze, gdy zachodzą okoliczności, dla których jest przeznaczony. Jeżeli postępowanie zgodne z nim jest możliwe dla każdego, kto się znajdzie w warunkach przewidzianych w tym planie – niezależnie od tego, czy to działanie jest przez tę osobę upragnione, czy nie – postępowanie to jest dozwolone. Zasada takiego postępowania nie czerpie uzasadnienia spoza siebie. Jeżeli zaś próba wyobrażenia sobie postępowania zgodnego z tym planem przez każdego, kto mógłby się znaleźć w przewidzianych w tym planie okolicznościach, prowadzi do sprzeczności – tj. postępowanie to wymagałoby podjęcia działań ze sobą sprzecznych (byłoby niewykonalne) lub przypisania osobie działającej wzajemnie wykluczających się motywacji – to postępowanie wedle takiego planu jest niedozwolone, a obowiązkiem jest postąpić przeciwnie, niż przewiduje ten plan.

Autonomia w myśli Kanta jest zatem przede wszystkim własnością zasad postępowania, według których mogą postępować wszyscy, a dopiero pochodnie cechą woli lub jednostki, postępującej wedle takich norm. Osoby autonomiczne (a więc mające autonomiczną wolę) to osoby, które postępują na podstawie autonomicznych (czyli samouzasadniających się) zasad. Z kolei zdolność do rozpoznawania autonomicznych zasad i postępowania zgodnie z nimi stanowi centrum wewnętrznej wartości istoty rozumnej, jaką jest godność.

Idea wolności jednostki

Nietrudno zauważyć, że autonomia znajduje się w centrum myśli etycznej Kanta poprzez to, że służy mu nie tylko do objaśnienia zobowiązania moralnego, ale też do wyrażenia jego przywiązania do idei wolności jednostki. Istoty rozumne – do których oczywiście należą ludzie – są zdolne do samodzielnego rozstrzygania, jak należy postępować, a rozstrzygnięcia te nie sprowadzają się do bezkrytycznego zaspokajania swoich lub czyichś pragnień, lecz opierają się na racjonalnym namyśle. Tym samym etyka Kanta niesie ideę wolności ludzkiej jako opartej na zasadach wiążących w niesubiektywny sposób.

Myślenie Kanta odwołuje się do najgłębszych intuicji moralnych związanych z naszymi aspiracjami do wolności indywidualnej. Dzięki wolności jednostki mogą realizować swoje plany, a myślenie Kanta proponuje formę uporządkowanego namysłu nad konstruowaniem tych planów. Wolność nie oznacza zatem dowolności lub przygodności. Istoty rozumne porządkują swoje postępowanie zgodnie ze standardem namysłu, który u Kanta ma kształt imperatywu kategorycznego. Filozof z Królewca rozwiązuje w ten sposób odwieczny problem filozoficzny dotyczący napięcia między wolnością a powinnością. Wolność, tak jak ją rozumie Kant, porządkują zasady, których moc wiążącą jednostka im podlegająca rozpoznaje samodzielnie.

Warto doczytać:

T. L. Beauchamp, J. F. Childress, Zasady etyki medycznej, tłum. W. Jacórzyński, Warszawa 1996.
G. Dworkin, The theory and practice of autonomy, Cambridge–New York 1988.
H. Frankfurt, Wolność woli i pojęcie osoby, w: Filozofia moralności. Postanowienie i odpowiedzialność moralna, red. J. Hołówka, tłum. J. Nowotniak i in., Warszawa 1997.
J. S. Mill, Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, A. Kurlandzka, Warszawa 1956.
I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Warszawa 1953.
J. Rawls, Liberalizm polityczny, tłum. A. Romaniuk, Warszawa 1998.

Paweł Łuków – prof. dr hab., filozof, etyk i bioetyk; dziekan Wydziału Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Zakładu Etyki w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego; redaktor naczelny półrocznika Etyka; autor prac poświęconych etyce Kantowskiej, filozofii medycyny i etyce życia publicznego, w tym książek m.in.: Wolność i autorytet rozumu. Racjonalność w filozofii moralnej Kanta, 1997; Granice zgody: autonomia zasad i dobro pacjenta, 2005; Moralność medycyny. O sztuce dobrego życia i o sztuce leczenia, 2012; Etyka medyczna z elementami filozofii, 2013.