Poczucie humoru to postawa wobec życia – Wywiad z prof. Bohdanem Dziemidokiem

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2019 nr 1 (25), s. 24–25. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Czym zdaniem Pana Profesora jest humor?

Humor to pojęcie wieloznaczne, ale przynajmniej trzy jego znaczenia zasługują na odnotowanie. Pierwsze to jego rozumienie potoczne (bez związku z komizmem) – humor w sensie samopoczucia czy nastroju („Miałam zły humor”). Dwa pozostałe są bezpośrednio związane z komizmem, często mniej precyzyjne. Po pierwsze humor jako przeżyciowa, podmiotowa część sytuacji komicznej, doznania uczestnika sytuacji komicznej. Po drugie zaś tzw. komizm dojrzały, którego wyróżnia się dwa rodzaje: humorystyczny i satyryczny. Satyryczny jest agresywny, złośliwy, a humorystyczny przeciwnie – dobrotliwy, dostrzegający dobre strony nawet trudnej sytuacji i zasadniczo przyjazny wobec swojego obiektu.

Co to znaczy mieć poczucie humoru?

Poczucie humoru to postawa wobec życia, nastawienie życiowe. Żarty uczłowieczają, odbrązawiają obiekt żartu: kiedy ktoś jest pyszałkiem, to każdy żart z niego może być odczuwany jako złośliwość. Jeśli mamy poczucie humoru i umiemy się zdystansować wobec siebie, swoich marzeń, wspomnień – to poczucie humoru pozwala nam zapanować nad negatywnymi uczuciami i mieć poczucie dodatniego bilansu.
Światopogląd humorystyczny jest swoistym realizmem. Oznacza bowiem przezwyciężenie zarówno pesymizmu, jak i optymizmu. Dokonuje się to w trzech wymiarach: w stosunku do życia w ogóle (wiem, że życie nie jest ani sielanką, ani koszmarem), w stosunku do mojego charakteru (nie reaguję rozpaczą lub euforią, bo wiem, że przyjemności i przykrości się w życiu przeplatają), w stosunku do perspektywy (nie mówię sobie, że na pewno mi się uda lub że z pewnością poniosę klęskę; staram się, żeby się udało, ale jestem przygotowany na porażkę). Osoba z poczuciem humoru to realista, który widzi życie, siebie i przyszłość taką, jaką jest, w odniesieniu do obecnej sytuacji, marzeń i nadziei na przyszłość oraz wspomnień z przeszłości.

Dlaczego humor jest istotny z punktu widzenia filozofii?

Sądzę, że głównie ze względu na swój wymiar egzystencjalny. Poczucie humoru to co innego niż dowcipność. Poczucie humoru ma ten, kto potrafi wybaczać, kto patrzy na siebie wszechstronnie. Poczucie humoru jest również czynnikiem światopoglądowym, życie kogoś, kto je posiada, i kogoś, kto jest go pozbawiony, przebiega inaczej. Osoby z poczuciem humoru mają inny stosunek do tego, co się im przydarza. Łatwiej żyje się takim ludziom i z takimi ludźmi, potrafią się śmiać ze swoich własnych niepowodzeń. A jeśli człowiek potrafi się śmiać ze swoich poczynań, to wytrąca oręż swoim przeciwnikom. Między innymi dlatego wybitni filozofowie pisali i mówili o humorze i komizmie.
Profesor Władysław Tatarkiewicz miał znakomite poczucie humoru i między innymi dlatego żył 94 lata. Na pytanie, czy był szczęśliwy, odpowiedział, że chyba tak, a zawdzięcza to dwóm swoim wadom: „Mam słabą pamięć i szybko zapominałem o przykrych wydarzeniach, a poza tym nie mam wyobraźni i nie potrafię się martwić na zapas”. To właśnie poczucie humoru pozwala przyjąć taką postawę.

Kto Pana zdaniem był najważniejszym filozofem piszącym o humorze?

U większości ważnych filozofów znajdziemy refleksję dotyczącą humoru, śmiechu czy komizmu, od Platona i Arystotelesa, przez Kanta, Hume’a, Schopenhauera, po Bergsona czy Spencera. Wśród klasyków sądzę, że najważniejsze miejsce należy się Bergsonowi i Freudowi.

Czy humor może stanowić narzędzie myślenia? Czy za pomocą humoru można wyrazić jakieś prawdy?

Moim zdaniem można. Humor ujawnia, że w życiu nie ma tylko sielanki, ale też nie pozwala oddać się tragizowaniu czy wyolbrzymianiu nieszczęść. Pokazuje, że życie ma różne wymiary. Pomaga odróżnić sprawy istotne od mniej istotnych i pomaga wybaczać. Są zjawiska negatywne, ale do nich życie się nie sprowadza, a poczucie humoru pomaga nam to sobie uświadomić.

Jakie funkcje może pełnić humor w kulturze?

O ile dowcipkowanie ma wyłącznie charakter intelektualny, to humor zawiera również aspekty emocjonalne – pomaga nam kształtować stosunek do rzeczywistości i innych ludzi. Trudno znaleźć inną kategorię, która łączy w sobie analizę, ocenę i uczucia, które temu towarzyszą, a uczuć lekceważyć nie można.

Jakie są ciemne strony humoru?

Istnieją różne rodzaje poczucia humoru, może mieć on charakter ostrzejszy lub bardziej wyrozumiały. Prawdziwy humor, który łączy w sobie elementy życzliwości wobec świata, rani tylko tych, którzy poczucia humoru nie mają, nadętych pyszałków. Nie powinniśmy oczywiście żartować z tych, którzy mają gorzej, ale człowiek mający poczucie humoru ma również zwykle poczucie dobra i nie będzie żartować z kogoś, komu jest źle, bo to jest po prostu niemoralne. Jeśli szydzimy, to sami sobie wystawiamy świadectwo.

Wywiad przeprowadziła Monika Bokiniec

Bohdan Dziemidok – ur. 1933, filozof, etyk, aksjolog i teoretyk sztuki. Autor ponad 140 rozpraw, w tym m.in.: Teoria przeżyć i wartości estetycznych w polskiej estetyce dwudziestolecia międzywojennego (1980), Sztuka, wartości, emocje (1992) oraz Główne kontrowersje estetyki współczesnej (2012). Jego rozprawa O komizmie (1967, nowe, poprawione wydanie 2009) wciąż pozostaje jedną z najważniejszych polskich, a także szeroko omawianych zagranicą pozycji analizujących humor i komizm z punktu widzenia filozofii. Człowiek o wielkim poczuciu humoru i równie wielkim sercu.