W swojej najnowszej książce, dwutomowym dziele zatytułowanym Auch eine Geschichte der Philosophie, Jürgen Habermas opisuje relacje, w jakie wchodziły wiara, wiedza i rozum w okresie od starożytności do współczesności. Słynny niemiecki myśliciel omawia i krytykuje między innymi elementy filozofii Sørena Kierkegaarda.
Kierkegaard pojawia się w książce Habermasa jako przeciwwaga dla Hegla. Ten ostatni zignorował doświadczenie jednostkowe, większą wagę przywiązując do ponadjednostkowej racjonalności: państwa („duch obiektywny”) i przejawów „ducha absolutnego” w historii. Kierkegaard postrzegał jednostkowy rozum jako wprawdzie historyczny i skończony, ale posiadający zdolność do przekraczania swoich ograniczeń oraz ingerowania w procesy historyczne. Zdaniem duńskiego filozofa, to wspomniane możliwości sprawiają, że pojedynczy człowiek może działać w sposób autonomiczny i stawać się wolny w sensie „możności-bycia-samym-sobą”.
W swojej najnowszej książce Habermas przyznaje Kierkegaardowi rację w kwestii zdolności rozumu do przekraczania swoich granic. Autor Auch eine Geschichte der Philosophie projektuje jednak dla człowieka inny sposób na ucieczkę z uciążliwej jednostkowej izolacji niż ten, który proponował Kierkegaard. U Duńczyka wyjście z egzystencjalnej samotności było tożsame ze zwróceniem się w stronę osobowego Boga, a zatem z aktem wiary. Habermas proponuje swoim czytelnikom postmetafizyczne wyzwolenie przy pomocy anonimowego Logosu języka.
Podczas swojego wystąpienia prof. Cooke zwróciła uwagę, że w opisanym wyżej sporze racja nie leży ani po religijnej stronie Kierkegaarda, ani po świeckiej Habermasa. Oba rozwiązania mają słabości, które uwidaczniają się, kiedy próbujemy przenieść jednostkowe doświadczenie do sfery publicznej.
U Kierkegaarda nawrócenie ma charakter objawienia – nie można go wytłumaczyć osobom spoza danego kręgu religijnego. „Skok wiary” zmienia życie nawróconego, nie można jednak go wyjaśnić osobom niewierzącym przy pomocy zwykłego języka. W sprawach etyki publicznej człowiek religijny może jedynie uciec w milczenie.
Z powodu zasadniczej niekomunikowalności doświadczenia religijnego, zdaniem Habermasa filozofia społeczna musi stać na stanowisku metodologicznego ateizmu i konstruować etykę, która byłaby możliwa do wyrażenia w terminach świeckich. Poszczególne jednostki ludzkie komunikują się ze sobą i wypracowują w ten sposób wspólną, wiążącą wszystkich przestrzeń etyczną. Są też gotowe do uzasadniania swoich przekonań, jeśli napotkają na sprzeciw. To język oferuje ludziom postmetafizyczną formę transcendencji, dzięki której, komunikując się ze sobą, mogą przekraczać swoją jednostkowość oraz ingerować w świat wokół siebie.
Prof. Maeve Cooke wskazała na zalety i wady rozwiązania zaproponowanego przez Habermasa. Do pierwszych należy nie-autorytarność proponowanej przez niego etyki – fakt, że żaden sąd etyczny nie może zostać narzucony uczestnikom dyskursu bez ich zgody jako bezdyskusyjnie wiążący. Jednocześnie prof. Cooke wskazała, że postulowane przez Habermasa dyskursywne wyjście ze stanu egzystencjalnej samotności wyklucza doświadczenia, które są niekomunikowalne językowo, a do takich należą nie tylko akty religijne, ale i np. przeżycie próby samobójczej. Jednak aksjologiczna „abstynencja” Habermasa posuwa się zbyt daleko. Prelegentka podkreśliła, że sądy etyczne nie są czysto subiektywne i powinny być oceniane pod kątem istniejącego obiektywnie dobra. Zdaniem prof. Cooke, to dobro nie jest nam znane – musi być ono ujawniane, precyzowane i aktualizowane w procesie publicznej agonicznej deliberacji. Język jest narzędziem koniecznym dla zaistnienia tego procesu i jako taki powinien być regularnie odświeżany, na przykład dzięki istnieniu poezji.
Podczas dyskusji, która miała miejsce po wykładzie, prof. Maeve Cooke wyjaśniała słuchaczom, na czym polega Habermasowskie myślenie postmetafizyczne. Odniosła się także do sporu między Jürgenem Habermasem a Charlesem Taylorem wokół społecznego znaczenia religii.
Zespół badawczy projektu „Między sekularyzacją a reformą”
: Online – Microsoft Teams 14 stycznia 2021 roku, godz. 18:00–20:00 Strona internetowa organizatorów Wydarzenie na Facebooku
