Problem fanatyzmu religijnego pojawiał się w debatach dotyczących tolerancji religijnej i był w XVII-wiecznej Europie gorąco dyskutowany. Zajmowali się nim tacy myśliciele jak Francis Bacon, Pierre Bayle, Thomas Hobbes, John Locke. Zdaniem Barucha Spinozy, fanatyzm jest nie tylko błędem w myśleniu, ale także skutkiem tragizmu ludzkiej egzystencji. Jako taki stanowi problem indywidualny i poważne zagrożenie dla społeczeństwa, dlatego namysł autora Traktatu teologiczno-politycznego dotyczy nie tylko natury omawianego zjawiska, lecz także sposobów jego zwalczania.
Prof. Gut przypomniał historyczne okoliczności, które wpłynęły na zainteresowanie Spinozy problemem fanatyzmu. Kiedy holenderski myśliciel miał 24 lata, został ekskomunikowany i wykluczony z rodzimej, amsterdamskiej Synagogi. Niedługo potem miał okazję przyglądać się losom swojego przyjaciela Adriaana Koerbagha, filozofa skazanego na więzienie za opublikowanie nieprawomyślnego traktatu na temat religii. Znaczenie miał też podział wewnątrz Holenderskiego Kościoła Reformowanego i wpływ, jaki na społeczeństwo i politykę państwa uzyskało stronnictwo sprzeciwiające się wolności myśli. Spinoza dostrzegał niebezpieczeństwo, które pojawiało się, ilekroć władze religijne próbowały nadzorować nie tylko poglądy członków własnej kongregacji, lecz także moralność i zwyczaje wszystkich obywateli.
Fanatyzm w ujęciu Spinozy ma dwie podstawowe cechy. Po pierwsze wiąże się z przesadną pewnością co do własnych przekonań religijnych, a po drugie – z negatywnym stosunkiem do wszystkiego, co nie wchodzi w skład przekonań danego fanatyka. To z kolei wiąże się z przekonaniem, że dana osoba została wybrana przez Boga do tego, by nauczać innych ludzi i nakłaniać ich do przyjmowania określonego stanowiska. Spinoza zauważa także, że fanatycy zwykli organizować życie wokół rytuałów, utożsamiając pobożność z uczestniczeniem w ceremoniach i przestrzeganiem określonych wytycznych.
Według Spinozy, ludzie są podatni na nauczanie fanatyków, ponieważ posiadają błędną jego zdaniem antropomorficzną koncepcję natury i Boga – są przekonani, że wszystko, co stworzył Bóg, stworzył dla ludzkiej korzyści i że w związku z tym Boga można przebłagać za pomocą określonych praktyk religijnych. Najpoważniejszym powodem podatności na fanatyzm jest jednak cechujący każdego człowieka niepokój oraz lęk przed utratą tego, co się kocha. Proponowane przez fanatyków wyjaśnienia wydają się antidotum na przyrodzony człowiekowi strach.
Fot.: Wykładowca z zespołem badawczym
W kolejnej części swojego wystąpienia prof. Gut przedstawił środki, jakie zdaniem Spinozy mogą pomóc w przeciwdziałaniu fanatyzmowi. Holenderski filozof w swoich dziełach omawia kilka potencjalnych metod, wskazując także na ich słabości. Sposoby filozoficzno-naukowe, które miałyby na celu usuwanie przesądów uniemożliwiających obywatelom dochodzenie do prawdy, są, zdaniem Spinozy, mało skuteczne. To samo można powiedzieć o metodach prawnych, polegających na karaniu za ekstremalne poglądy. Skuteczna mogłaby się okazać natomiast zaproponowana w TTP metoda teologiczna, polegająca na wyjaśnianiu wiernym pochodzenia i statusu Biblii, a jednocześnie przybliżaniu im istoty prawdziwej pobożności i wiary. Od strony politycznej pomocne byłoby podporządkowanie religii państwu, a także ustanowienie wolności myśli i praktyki w ramach społeczeństwa obywatelskiego.
Spotkanie odbyło się w ramach cyklu „Między sekularyzacją a reformą. Racjonalizm religijny końca XVII wieku i epoki Oświecenia”, organizowanego w Instytucie Filozofii UJ.
Opracował zespół badawczy projektu „Między sekularyzacją a reformą”.
Przemysław Gut – prof. dr hab. , historyk filozofii, wykładowca na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Jego zainteresowania badawcze dotyczą przede wszystkim metafizyki i epistemologii XVII wieku, a także filozofii współczesnej ze szczególnym uwzględnieniem teorii działania i zagadnienia wolności. Autor licznych artykułów naukowych oraz książek: Spinoza o naturze ludzkiej (2011), Stefan Swieżawski – osoba i dzieło (2006), Leibniz. Myśl filozoficzna w XVII wieku (2004), współredaktor tomu Z dziejów filozoficznej refleksji nad człowiekiem (wspólnie z P. Gutowskim, 2007).
Patronat medialny:
„Filozofuj!”
- : Online – Microsoft Teams
- 29 stycznia 2021, 18:00–20:00
- Strona internetowa organizatorów
- Wydarzenie na Facebooku
