Naturalnym sposobem, w jaki twórcy maszyny mogliby ją skonstruować, byłoby wyposażenie jej w mechanizm, który potrafi wykryć, jakiego przewidywania dokonasz, oraz w dodatkowe urządzenie, które zapewni, że twoje przewidywanie jest fałszywe. Mógłbyś/mogłabyś zrobić pewne rzeczy, aby temu zapobiec. Mógłbyś/mogłabyś na przykład zachować swoje przewidywanie w tajemnicy przed maszyną, albo sformułować ją w ostatniej chwili, tak że maszyna nie zdążyłaby jej uwzględnić w swoim działaniu. Niestety, z góry wykluczam obie te możliwości. Maszyna musi mieć pełen dostęp do twojego przewidywania. W tym celu wyposażam cię w twoją własną żarówkę, którą musisz zapalić, jeśli przewidujesz, że światło na maszynie będzie zapalone w określonej chwili, i wyłączyć, jeśli przewidujesz, że światło na maszynie będzie wyłączone. Wymagam również, aby twoje przewidywanie zostało sformułowane minutę wcześniej. Jeśli na przykład przewidujesz, że światło na maszynie będzie zapalone w południe, musisz zapalić swoje żarówkę o 11.59.
Wygląda na to, że znalazłeś/znalazłaś się w tarapatach. Maszynę zdolną do pokonania cię w tej rozgrywce mogą z pewnością skonstruować nawet początkujący studenci MIT. Wystarczy prosty czujnik światła i obwód elektryczny, który pozwala kontrolować żarówkę w maszynie na podstawie danych dostarczanych przez czujnik. Jeśli wykrywa on, że twoje światło jest zapalone, wyłącza swoje światło, i odwrotnie.
Mógłbyś/mogłabyś zaprotestować, że ukartowałem to wyzwanie na twoją niekorzyść. Złożę ci więc jeszcze jedną propozycję. Dam ci nie tylko informacje na temat działania maszyny, ale całą wiedzę o działaniu wszechświata. Ponadto – nie pytaj, jak to zrobię – zagwarantuję, że wszechświat jest deterministyczny. I tak jak poprzednio masz do dyspozycji taką moc obliczeniową, jakiej sobie życzysz.
Czy powinieneś/powinnaś teraz przyjąć moje wyzwanie? Nie sądzę. Jak bowiem ta nowa wiedza miałaby ci pomóc? Wydaje się, że co najwyżej powoli ci przewidzieć, w jaki sposób przegrasz: być może będziesz w stanie obliczyć, jaki ruch wykonasz, i jak maszyna nań zareaguje. Jeśli jednak spróbujesz wykorzystać tę wiedzę, aby ją pokonać, i zmienisz swoje przewidywanie, albo nie uda ci się przeprowadzić tej zmiany, albo okaże się, że to, co wydawało ci się wiedzą, wcale nią nie jest. Maszyna nie będzie się przejmować twoimi manipulacjami. Bez względu na to, jakiego dokonasz przewidywania, będzie kontrolować swoje światło i sprawi, że twoje przewidywanie okaże się fałszywe.
Twierdzę, że niezależnie od wiedzy i mocy obliczeniowej, jaką dysponujesz, w najlepszym razie będziesz w stanie przewidzieć, w jaki sposób przegrasz. W istocie wątpię nawet, czy będziesz w stanie zrobić to z powodzeniem. […]
Jest całkiem możliwe, że inna osoba przewidzi zachowanie omawianej maszyny. Nawet ty sam mógłbyś je przewidzieć, pod warunkiem, że nie ujawnisz jej swojego przewidywania. Twierdzę jedynie, że nie będziesz w stanie dokonać trafnego przewidywania, które wcześniej ujawnisz maszynie.
Przełożył Marcin Iwanicki
Fragment eseju From Determinism to Resignation; and How to Stop It, w: Andy Clark, Julian Kiverstein i Tillman Vierkant (red.), Decomposing the Will, Oxford: OUP 2013, s. 96–97.
Mini-wykład Richarda Holtona poświęcony problemowi wolnej woli można obejrzeć (z polskimi napisami) tutaj.
Richard Holton – profesor filozofii Uniwersytetu Cambridge, autor książki Willing, Wanting (OUP 2009) oraz licznych artykułów poświęconych głównie etyce i psychologii moralności.
Ilustracja: Hilma af Klint, Grupa IX SUV, Łabędź nr 9, 1915
“Panie! Chroń nas przed świeckimi etykami/marxistami/moralistami, psychologami, socjologami, politologami, ekonomistami, żurnalistami, onomatopeistami…”.