Antropologia Artykuł Epistemologia Filozofia współczesna Ontologia

Robert Poczobut: Świadomość

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2020 nr 3 (33), s. 65. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


W ujęciu Romana Ingardena świadomość można badać jako źródło i warunek poznania (aspekt epistemologiczny), rodzaj przedmiotu (aspekt ontologiczny) lub jedną z warstw człowieka (aspekt antropologiczny).

Świadomość jest źródłem oraz warunkiem poznania. Odznacza się otwartością, umożliwiając poznawanie przedmiotów różnych od niej. Jej najwyżej zorganizowaną formą jest świadomość aktowa (intencjonalna) zawierająca moment intencji, czyli skierowania na określony przedmiot. Istnieją również nieaktowe (bierne) formy świadomości – doznawanie wrażeń, świadomość tła, przeżywanie (nieaktowa forma samoświadomości). Przeżywanie może posiadać różne stopnie intensywności – od mrocznego i nieuważnego po najbardziej jasny, nazywany „intuicją przeżywania” (wyklucza ona możliwość błędu, dostarcza poznania niepowątpiewalnego).

Z perspektywy ontologii strumień świadomości (uporządkowany układ następujących po sobie przeżyć) jest procesem – szczególnym rodzajem bytu czasowego. Dynamiczna struktura strumienia świadomości polega na tym, że tworzące go przeżycia przemijają – pojawiają się, trwają jakiś czas i giną. Każde z przeżyć oraz cały strumień świadomości są strukturalnie powiązane z Ja (podmiotem świadomości). Dzięki Ja strumień świadomości odznacza się jednością i tożsamością, zaś tworzące go przeżycia uzyskują charakter pierwszoosobowy. Podmiot świadomości (Ja) zachowuje tożsamość w czasie – jest tym samym podmiotem w wielości przemijających przeżyć.

W późniejszych pracach Ingarden podkreśla niesamodzielny charakter świadomości wobec psychiki, ciała człowieka i przyczynowej struktury świata realnego. W Sporze o istnienie świata (1987, t. 2, cz. 2, s. 220–222) analizuje trzy rodzaje danych przemawiających za pochodnością świadomości: a) procesy w ciele człowieka pociągają wystąpienie stanów świadomych, b) procesy w ciele człowieka powodują, że przeżycia świadome nie pojawiają się (doświadczenia anestezjologiczne), c) zmiany w ciele człowieka powodują zmiany w jego świadomości. W świetle danych empirycznych świadomość jawi się jako zależna w swoim istnieniu oraz otwarta na oddziaływania przyczynowe z procesami zachodzącymi w ciele i otoczeniu indywiduum psychofizycznego.

Całościowy system świadomości, obejmujący strumień przeżyć, ich czasową organizację, a także podmiot świadomości i jego akty (poznawcze, wolitywne, twórcze), można analizować w kategoriach systemu względnie izolowanego. Jest to system wielorako zależny od stanów ciała, psychiki i środowiska, lecz odznaczający się względną autonomią i zdolnością do kontroli zachowania. Świadomy podmiot może być autonomiczny w takim zakresie, w jakim pozostaje przyczynowo izolowany względem oddziaływań zewnętrznych (ze strony środowiska) i wewnętrznych (ze strony ciała). Tylko w tych granicach może on działać w sposób wolny.


Robert Poczobut – profesor UwB, kierownik Zakładu Epistemologii i Kognitywistyki w Instytucie Filozofii UwB. Autor czterech książek, przeszło siedemdziesięciu artykułów naukowych, redaktor licznych prac zbiorowych. Interesuje się pograniczem filozofii umysłu i kognitywistyki, w szczególności naturą jaźni, relacją między świadomymi i nieświadomymi procesami poznawczymi, neurofilozofią oraz hybrydowymi systemami poznawczymi. Hobby: podróże, muzyka, malarstwo, gry logiczne.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

< Powrót do spisu treści numeru.


Dziękujemy wszystkim naszym Hojnym Wspierającym pomagającym nam za pośrednictwem portalu zrzutka.pl w wydaniu Dodatku specjalnego o Romanie Ingardenie. Szczególne podziękowania należą się: Józefowi Lubaczowi, Janowi Rychertowi i Bartłomiejowi Skowronowi.

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

1 komentarz

Kliknij, aby skomentować

  • Świadomość bywa zawodna i nawet pokretna; vide opowiadania i powieści “Dostojewskiego SF” Ph.K. Dicka, warto! A nawet trzeba, koniecznie!

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy