Epistemologia Filozofia umysłu

Robert Poczobut: Systemy zombie a świadomość

Eksperymenty myślowe na temat możliwości istnienia zombie oraz badania empiryczne dotyczące nieświadomych form inteligencji prowadzą do filozoficznego sporu o miejsce świadomości w świecie fizycznym i jej rolę w działaniu człowieka.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2021 nr 1 (37), s. 22–24. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


Dwie perspektywy – metafizyczna i empiryczna

Filozofowie prowadzą spory na temat możliwości istnienia systemów fizycznie i funkcjonalnie nieodróżnialnych od ludzi, lecz pozbawionych przeżyć świadomych. Mogłyby one prowadzić konwersacje, wykonywać czynności dnia codziennego, uprawiać naukę, seks, tworzyć dzieła sztuki, chociaż nie dysponowałyby żadną formą świadomego doświadczenia. Ich aktywność ograniczałaby się do rządzonych algorytmami automatyzmów. Zewnętrzny obserwator nie potrafiłby ich odróżnić od istot świadomych. Powstają pytania: czy systemy zombie są możliwe? A jeśli tak, jakie ma to konsekwencje dla metafizycznego sporu o miejsce świadomości w świecie fizycznym.

Kognitywiści i badacze sztucznej inteligencji zwracają uwagę, że złożone zachowania inteligentne mogą być realizowane bez udziału świadomości. Dotyczy to organizmów biologicznych rozwiązujących skomplikowane problemy dzięki mechanizmom bio-chemo-elektrycznym, a także systemów sztucznych przejawiających złożone zachowania sterowane za pomocą algorytmów. Powstają pytania: czy każda czynność świadoma może zostać zrealizowana przez system zombie? Jaką rolę świadomość odgrywa w działaniu ludzi i innych zwierząt? Czy systemy sztucznej inteligencji będą posiadać subiektywne przeżycia, czy też na zawsze pozostaną systemami zombie?

Czy zombie jest możliwy i co z tego wynika?

Zdaniem dualistów świadomość stanowi wartość dodaną w stosunku do faktów fizycznych. Powyższą myśl można wyrazić w postaci koniunkcji trzech twierdzeń: i) istnieją świadome doświadczenia, ii) logicznie możliwe jest istnienie systemu fizycznie i funkcjonalnie nieodróżnialnego od istoty świadomej, lecz pozbawionego świadomości, iii) fakty dotyczące świadomości są faktami metafizycznie nowymi względem faktów fizycznych. Teza ii głosi, że systemy zombie są pojmowalne – ich opis jest logicznie niesprzeczny. Nie implikuje ona jednak istnienia takich systemów w świecie, w którym oprócz standardowych praw fizyki istnieją fundamentalne prawa świadomości, na mocy których złożone układy fizyczne stają się świadome. Fakty i opisy dotyczące świadomości nie wynikają logicznie z opisu faktów fizycznych. Wynikają one dopiero z opisu wzbogaconego o fundamentalne prawa świadomości. Systemy zombie są pojmowalne w tym znaczeniu, że istnieje logicznie możliwy świat nieodróżnialny od naszego pod względem faktów fizycznych, lecz pozbawiony świadomości. Natomiast w świecie, w którym obowiązują fundamentalne prawa świadomości, każdy system fizycznie nieodróżnialny od systemu świadomego musi być systemem świadomym. Jeśli takie prawa obowiązują w naszym świecie, systemy typu zombie są nomologicznie niemożliwe.

Świadomość jest cechą złożonych układów fizycznych, nieredukowalną logicznie i konceptualnie do faktów fizycznych, ale redukowalną nomologicznie na mocy fundamentalnych praw pomostowych wiążących układy fizyczne ze świadomością. Gdy układy fizyczne osiągają wymagany poziom złożoności i organizacji funkcjonalnej, z konieczności pojawiają się przeżycia świadome. Nie są one efektem działania samych praw fizyki, lecz zbioru praw wzbogaconego o fundamentalne prawa świadomości. Gdyby w naszym świecie zbudowano sztuczny układ o poziomie złożoności ludzkiego mózgu, z konieczności stałby się on układem świadomym. Nie na zasadzie „królika z kapelusza”, lecz na mocy fundamentalnych praw świadomości.

Krytycy powyższego ujęcia zwracają uwagę, że dzielenie świata na niefizyczną świadomość i jednolicie fizyczną resztę jest uproszczeniem. Czy prawidłowości pojawiające się na wyższych poziomach organizacji świata (chemiczne, biologiczne, psychologiczne, społeczne) wynikają logicznie z praw fizyki? Jest to bardzo wątpliwe. Co gorsza, nikt do tej pory nie odkrył fundamentalnych praw świadomości i niewiele wskazuje, że zostaną one odkryte w przyszłości. Inny problem wiąże się z brakiem dowodu niesprzeczności pojęcia zombie. Ponieważ nikt go nie podał, twierdzenie, że zombie jest logicznie możliwy, jest tylko intuicyjną hipotezą. W pojęciu zombie może być ukryta sprzeczność podobna do tej, którą zawiera pojęcie golibrody, który goli wszystkich i tylko tych, którzy sami siebie nie golą. Dyskusje trwają, problemy pozostają otwarte.

Agenci zombie w naszych ciałach

Kognitywiści zamiast fundamentalnych praw poszukują mechanizmów leżących u podstaw świadomości i procesów poznawczych. Ponieważ mechanizmy działają w sposób automatyczny i nieświadomy, określa się je mianem „agentów zombie”. Kontrolują one działanie narządów naszego ciała oraz nawykowe zachowania. Obsługują nieświadome składniki procesów poznawczych, emocji, pragnień, popędów, upodobań i skłonności. Na poziomie subosobowym jesteśmy automatami. Agenci zombie w naszych mózgach i ciałach rozwiązują skomplikowane problemy obliczeniowe, zaś ich łączne działanie tworzy naszą nieświadomą inteligencję.

A jednak dobór naturalny faworyzuje organizmy, które stosują hybrydowe strategie poznawcze. System poznawczy jest bardziej sprawny (plastyczny), jeśli wykorzystuje świadome i nieświadome tryby przetwarzania informacji. Nieświadome etapy procesu poznawczego poprzedzają, przygotowują i umożliwiają zajście etapu świadomego. Dzięki agentom zombie dochodzi do przemiany wody nieświadomego przetwarzania w wino świadomego doświadczenia. Mechanizmy odpowiedzialne za wytwarzanie świadomości mają charakter modułowy, o czym świadczy fakt, że można selektywnie utracić świadomość wzrokową lub świadomość ciała, zachowując inne jej rodzaje. Po uruchomieniu świadomości możliwe jest korygowanie poprzedzających i umożliwiających ją automatyzmów. Procesy automatyczne podlegają w pewnym zakresie świadomemu kształtowaniu. Świadomy trening i kontrola obejmują nasze zachowania, nawyki, umiejętności i sprawności moralne.

Odkrycie mechanizmów leżących u podstaw różnych form świadomości stanowi wyzwanie dla współczesnej nauki. Poszukujący ich badacze nie postawiliby funta kłaków na hipotezę, że wyjaśnienie świadomego doświadczenia wymaga odkrycia nowych fundamentalnych praw. Kluczem do wyjaśnienia zagadki świadomości jest odkrycie mechanizmów neurobiologicznych i obliczeniowych, dzięki którym nieświadome przetwazranie informacji w mózgu uzyskuje nowy wymiar – wymiar świadomego doświadczenia. Oczekuje się, że znajomość mechanizmów świadomości pozwoli wyjaśnić jej wielorakie zaburzenia oraz zbudować sztuczne systemy świadome.


Robert Poczobut – profesor UwB, kierownik Zakładu Epistemologii i Kognitywistyki w Instytucie Filozofii UwB. Autor czterech książek, przeszło siedemdziesięciu artykułów naukowych, redaktor licznych prac zbiorowych. Interesuje się pograniczem filozofii umysłu i kognitywistyki,  w szczególności naturą jaźni, relacją między świadomymi i nieświadomymi procesami poznawczymi, neurofilozofią oraz hybrydowymi systemami poznawczymi. Hobby: podróże, muzyka, malarstwo, gry logiczne.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

< Powrót do spisu treści numeru.

Ilustracja: Natalia Biesiada-Myszak

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

Skomentuj

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy