Robert Poczobut: Wiele twarzy naturalizmu

Naturalizm jest zróżnicowaną klasą stanowisk oraz podejść do analizy problemów filozoficznych. Jego główne założenie głosi, że wszystko, co istnieje, jest obiektem naturalnym oraz daje się badać za pomocą metod naukowych. W wymiarze metafizycznym podstawową kategorią naturalizmu jest świat naturalny (natura), w wymiarze zaś metodologicznym – naukowa metoda badania świata.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2025 nr 1 (61), s. 6–9. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Naturalizm metafizyczny

Główne założenie naturalizmu metafizycznego głosi, że wszystko, co istnieje, jest obiektem naturalnym (nie istnieje świat nadnaturalny, rzeczywistość nadprzyrodzona) lub jest wytworzone z takich obiektów. Wyrażenie „świat (obiekt) naturalny” można rozumieć w ten sposób, że nie został on stworzony przez istotę nadprzyrodzoną, boską. Nie wyklucza to niestandardowej możliwości, że świat, w którym żyjemy, jest artefaktem wytworzonym przez technologicznie zaawansowaną cywilizację, ani tego, że żyjemy w symulacji komputerowej. Wytworzenie naszego świata w taki czy inny sposób byłoby procesem naturalnym, zgodnym z prawami przyrody, a nie aktem nadprzyrodzonym. Podobnie wszystkie artefakty wytwarzane przez ludzi są obiektami naturalnymi. Istnieją naturalne procesy (mechanizmy), dzięki którym wytwarzamy artefakty językowe, technologiczne, artystyczne i inne. Czynność ta nie jest aktem nadprzyrodzonej kreacji, dlatego nie wyprowadza nas poza świat naturalny.

Świat naturalny to złożony układ obiektów (procesów, zdarzeń) połączonych związkami przyczynowo-skutkowymi w taki sposób, że gdy będziemy wychodzić od dowolnego zdarzenia oraz badać jego przyczyny i skutki, nigdy nie wyjdziemy poza ów świat. W żargonie filozoficznym twierdzenie to wyraża formuła: świat naturalny jest systemem przyczynowo zamkniętym. Z tego dalej wynika, że wyjaśnienia zachodzących w nim procesów i zdarzeń mogą odwoływać się wyłącznie do obiektów naturalnych (naturalizm eksplanacyjny). Dotyczy to zarówno wyjaśnień naukowych, jak i filozoficznych.

Samo zaś istnienie świata naturalnego nie podlega wyjaśnianiu przyczynowemu, ponieważ nie jest on skutkiem żadnej przyczyny. Z metafizycznego punktu widzenia jest on bytem absolutnym – samoistnym (istnieje na mocy swojej natury), koniecznym (jego nieistnienie jest niemożliwe) oraz wiecznym (nie ma początku ani końca). Tylko taka wykładnia uwalnia od pytania o przyczynę lub rację istnienia świata naturalnego. Niektórzy filozofowie i naukowcy posługują się w tym kontekście formułą Deus sive Natura, której naturalistyczna interpretacja sprowadza się do twierdzenia, że nie ma Boga nadnaturalnego, jedyny zaś zrozumiały sposób użycia metafory Boga polega na postawieniu znaku równości między Bogiem a naturą (światem naturalnym). Czy wobec tego naturalistyczna koncepcja absolutu jest odmianą panteizmu? Jeśli za kluczową dla teizmu uznamy tezę, że Bóg jest osobą, to nie ma podstaw, by naturalizm metafizyczny traktować jako odmianę teizmu. Świat naturalny nie jest osobą. Osobami są niektóre obiekty naturalne istniejące w świecie. Naturalizm metafizyczny zakłada ateizm. Jeśli panteizm to stanowisko głoszące, że świat naturalny jest Bogiem osobowym, to naturalizm metafizyczny nie jest panteizmem. Jeśli zaś przez panteizm będziemy rozumieć stanowisko przypisujące światu naturalnemu cechy nieosobowego bytu absolutnego, to taka interpretacja będzie zgodna z duchem naturalizmu metafizycznego.

Naturalizm religijny i antropologiczny

Konsekwencją przyjęcia naturalizmu metafizycznego jest uznanie religii za zjawisko naturalne. Jeśli nie istnieje rzeczywistość nadnaturalna, to religia musi mieć naturalną genezę i pełnić naturalne funkcje (psychologiczne, społeczne, adaptacyjne i inne), które można opisywać i wyjaśniać na gruncie nauk o religii. Naturalizm religijny odmawia religii (doświadczeniu religijnemu) wymiaru nadprzyrodzonego (przekonanie o istnieniu rzeczywistości nadprzyrodzonej ma charakter urojeniowy) oraz zakłada, że nauka i zintegrowana z nią filozofia jako jedyne proponują wartościowe metody badania tego złożonego i wieloaspektowego zjawiska.

Dalszą konsekwencją naturalizmu metafizycznego jest teza, że człowiek to byt w pełni naturalny. Według naturalizmu antropologicznego nie ma w istotach ludzkich żadnego elementu nadnaturalnego – duszy czy ducha. Wyższe funkcje umysłowo-poznawcze rozwinęły się w procesie ewolucyjnym i są efektem działania naturalnych mechanizmów adaptacyjnych, neurobiologicznych, obliczeniowych i innych. Człowiek, jak inne zwierzęta, jest bytem jednopojawialnym – ma swój początek i definitywny koniec. Drogą do zrozumienia ludzkiej natury nie jest religia ani filozofia dualistyczna, lecz nauki o człowieku i zintegrowana z nimi antropologia naturalistyczna.

Nauka i filozofia a świat naturalny

Wśród naturalistów nie ma zgody co do tego, jaka dokładnie jest istota świata naturalnego: co stanowi jego ostateczny substrat; czy jest on skończony czy nieskończony; czy ma strukturę wielopoziomową; czym są prawa przyrody i dlaczego matematyka jest tak skuteczna w modelowaniu procesów naturalnych; jakie miejsce w świecie naturalnym zajmują obiekty matematyczne i wartości. Naturalizm redukcyjny (monistyczny) sprowadza wszystkie rodzaje obiektów do jednej kategorii – tego, co fizyczne (fizykalizm), materii (materializm), informacji lub czegokolwiek, co obecna lub przyszła nauka uzna za ostateczne podłoże i istotę świata naturalnego. Postuluje również przyjęcie, że naukowa metoda badania świata ma charakter jednolity i powinna być wzorowana na metodach nauk przyrodniczych.

Natomiast naturalizm nieredukcyjny (pluralistyczny, emergencyjny) zakłada, że różne poziomy organizacji świata mają swoiste własności i prawa, których nie da się sprowadzić do praw i własności obiektów elementarnych. Wielopoziomowa organizacja świata jest adekwatnie reprezentowana w językach wielu niesprowadzalnych do siebie teorii i dyscyplin naukowych. Umożliwia to przyznanie względnej autonomii naukom społecznym i humanistycznym. W przeszłości, gdy toczono dyskusje na temat specyfiki metod stosowanych w naukach humanistycznych, pogląd ten nazywano „antynaturalizmem metodologicznym”. Obecnie bardziej trafna wydaje się nazwa „naturalizm nieredukcyjny”. Określenie „nieredukcyjny” wskazuje na to, że metody badawcze humanistyki różnią się od metod nauk przyrodniczych. Natomiast określenie „naturalizm” ma w tym wypadku charakter przedmiotowy i podkreśla, że obiekty, które są badane przez nauki humanistyczne (różnorodne wytwory aktywności człowieka, takie jak artefakty literackie, malarskie, muzyczne i inne), są obiektami naturalnymi.

Naturaliści zakładają, że wiarygodnych odpowiedzi na pytania o naturę świata dostarczają nauki szczegółowe (w wersji radykalnej: nauki przyrodnicze). Zadanie filozofii może polegać na budowaniu ontologii świata naturalnego na podstawie dostarczanych przez nie danych. Filozofia naturalistyczna, obejmująca również znaturalizowaną antropologię, epistemologię, filozofię umysłu, etykę i estetykę, mimo że nie jest nauką szczegółową, pozostaje nauką w szerokim znaczeniu tego słowa. Zachowuje spójność z dobrze potwierdzoną wiedzą naukową oraz stosuje metody badawcze, których wyniki są intersubiektywnie komunikowalne i sprawdzalne.

Naturalizowanie epistemologii

Zgodnie z epistemologiczną odmianą naturalizmu wszelkie procesy poznawcze realizowane przez ludzi i inne zwierzęta zakładają udział mechanizmów zbudowanych z komponentów naturalnych (naturalizm mechanistyczny). Jeśli za podstawowe dla realizacji procesów poznawczych uznamy mechanizmy przetwarzające informacje, otrzymamy obliczeniową wersję naturalizmu mechanistycznego. Dopuszcza on realizację procesów poznawczych także w substratach pozabiologicznych. Inteligencja maszynowa jest tak samo naturalna jak inteligencja biologiczna, z tą różnicą, że realizowana jest w innym substracie i została wytworzona przez człowieka (takie jest znaczenie określenia „sztuczna” w wyrażeniu „sztuczna inteligencja”). Artefakty kognitywne to obiekty naturalne. Ostatecznie są one zbudowane z atomów i cząstek elementarnych, jak wszystkie obiekty w świecie naturalnym.

Naturalizowanie epistemologii obejmuje również wytwory procesów poznawczych oraz kategorie ściśle epistemologiczne, takie jak prawda. Naturalizowanie wytworów poznawczych może polegać na uznawaniu ich za reprezentacje kodujące informacje o środowisku. Reprezentacje powstają w wyniku działania mechanizmów poznawczych i stanowią formę odwzorowania środowiska w systemie poznawczym lub w języku. Dzięki takiemu odwzorowaniu system poznawczy jest w stanie działać, realizując swoje potrzeby i cele (adaptacja poznawcza). Zaburzone działanie mechanizmów poznawczych może prowadzić do wytworzenia błędnych reprezentacji (percepcyjnych, pamięciowych czy innych) i mieć zgubne skutki dla systemu poznawczego.

Naturalistycznie zinterpretowana kategoria prawdy jako reprezentacji, czyli formy odwzorowania świata w systemie poznawczym i jego wytworach, ma aspekt normatywny. Możemy oceniać wartość wytworów poznawczych z uwagi na dokładność, z jaką odwzorowują świat, umożliwiając sprawne działanie. Bardziej radykalna odmiana naturalizmu epistemologicznego polega na odrzuceniu (eliminacji) reprezentacji poznawczych, przyjęciu deflacyjnej (opisowej) teorii prawdy oraz rezygnacji z jej wymiaru normatywnego. Ponieważ naturalizm eliminacyjny napotyka na poważne problemy teoretyczne, nie jest stanowiskiem szeroko reprezentowanym.

Naturalizowanie wartości

Naturalizm aksjologiczny zakłada, że wartości (moralne, estetyczne i wszelkie inne) są własnościami lub obiektami naturalnymi. Ich opisy i wyjaśnienia nie wymagają odwoływania się do czynników nadnaturalnych. Zgodnie z tym podejściem normy moralne można wyjaśnić w odwołaniu do wiedzy na temat ludzkiej natury oraz jej podstaw biologicznych, psychologicznych i społecznych. To, co jest moralnie dobre, jest wyznaczone przez naturę człowieka. Wartości moralne „wynikają” z naturalnych własności i potrzeb człowieka, takich jak: potrzeba współpracy, dążenie do szczęścia, unikanie cierpienia i inne. Na gruncie umiarkowanych wersji naturalizmu etycznego broni się obowiązywalności norm i wiążącego statusu wartości moralnych. Na gruncie wersji radykalnych rezygnuje się z etyki normatywnej na rzecz etyki opisowej, zakładając, że nie ma logicznego przejścia od „jest” do „powinien”.

W podobny sposób naturalizm estetyczny zakłada, że oceny i wartości estetyczne mogą być wyjaśniane za pomocą własności i procesów naturalnych, takich jak mechanizmy percepcyjne, cechy psychiczne czy uwarunkowania ewolucyjne. Zgodnie z tym podejściem wartości i oceny estetyczne mają swoje źródło w ludzkich zdolnościach percepcyjnych ukształtowanych w procesie ewolucyjnym. Oceny estetyczne można wyjaśniać, odwołując się do badań nad mózgiem i percepcją (neuroestetyka), psychologicznymi aspektami sztuki czy ewolucyjną genezą zachowań artystycznych (estetyka ewolucyjna). Umiarkowany naturalizm estetyczny zakłada, że oceny estetyczne mogą być obiektywne, a zarazem naturalne. Radykalne odmiany naturalizmu redukują lub relatywizują oceny i wartości estetyczne do innego rodzaju własności. Różne stanowiska z zakresu etyki i estetyki można uzgodnić z jakąś formą naturalizmu, ponieważ kluczowe twierdzenie dla tego stanowiska głosi, że prawda, dobro i piękno są własnościami naturalnymi. Specyfikę naturalizmu można uchwycić dopiero w konfrontacji ze stanowiskami supranaturalistycznymi.

Warto doczytać:

R. Dawkins, Bóg urojony, tłum. P. J. Szwajcer, Warszawa 2023.
D. Dennett, Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, tłum. B. Stanosz, Warszawa 2008.
D. Dutton, Instynkt sztuki. Piękno, zachwyt i ewolucja człowieka, tłum. J. Luty, E. Staniek, Kraków 2019.
F. Dretske, Naturalizowanie umysłu, tłum. B. Świątczak, Warszawa 2004.
S. Harris, The moral landscape: How science can determine human values, New York 2010.
J. Kim, Czym jest epistemologia znaturalizowana?, tłum. M. Garbowski, „Roczniki Filozoficzne” 2026, t. LXIV, nr 3, s. 115–141.
D. Papineau, Philosophical naturalism, Oxford 1993.
J. Woleński, Wykłady o naturalizmie, Toruń 2016.

Robert Poczobut – prof. UwB, prodziekan ds. kognitywistyki, kierownik Zakładu Epistemologii i Kognitywistyki na Wydziale Filozofii i Kognitywistyki UwB. Autor czterech książek, przeszło siedemdziesięciu artykułów naukowych, redaktor licznych prac zbiorowych. Interesuje się pograniczem filozofii umysłu i kognitywistyki, w szczególności naturą jaźni, relacją między świadomymi i nieświadomymi procesami poznawczymi, neurofilozofią oraz hybrydowymi systemami poznawczymi. Hobby: podróże, muzyka, malarstwo, gry logiczne.