W swoich badaniach prof. Wiep van Bunge bierze pod uwagę nie tylko pisma samego Spinozy, lecz także szeroki kontekst historyczny, w jakim powstawała jego filozofia. Podczas swojego wystąpienia uczony z Rotterdamu przedstawił losy holenderskiej filozofii w okresie pomiędzy końcem XVII wieku a początkiem XIX wieku. Wykład zgromadził przed ekranami ponad dwadzieścia osób m.in. z Polski, Izraela, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Chin i Holandii.
Współczesne tendencje sekularyzacyjne wiązane są często z tak zwanym „radykalnym oświeceniem”, opisanym przez Margaret Jacob i Jonathana Israela. Nurt ten, który, zdaniem Israela, wywodził się z filozofii Spinozy, rozwijanej następnie w kręgach XVIII-wiecznych holenderskich intelektualistów, miał odegrać decydującą rolę w procesach laicyzacji kultury i demokratyzacji politycznej w świecie Zachodu. Wielu współczesnych badaczy podważa jednak ten punkt widzenia, wskazując na złożoność zjawiska „odczarowania” świata.
Wiep van Bunge podkreślił, że oświeceniowe dzieje Republiki Zjednoczonych Prowincji stanowią raczej zaprzeczenie teorii Israela. Pod koniec XVII wieku w Holandii działało wprawdzie wielu zwolenników Spinozy i jego koncepcji verae religionis, ale już w XVIII wieku idee tego rodzaju straciły na znaczeniu. Wczesna, radykalna wersja oświecenia szybko ustąpiła odmianie bardziej umiarkowanej, w której ważną rolę odgrywał powstający wówczas nowoczesny holenderski nacjonalizm. Bycie dobrym obywatelem Republiki zakładało zaś przynależność do jednego z istniejących wyznań. Chrześcijaństwo w wersji reformowanej stało się uprzywilejowanym wyznaniem państwowym, Kościół przejął także niektóre z tradycyjnych zadań państwa, na przykład pomoc ubogim.
W XVIII wieku w Holandii doszło jednak do pewnej liberalizacji religijnej. Prof. van Bunge przypomniał losy Adriaana Koerbagha, który w 1668 roku został skazany na ciężkie roboty za głoszenie nieortodoksyjnych poglądów na teologię i moralność, a w 1669 roku zmarł w więzieniu. Sto lat później w Republice Zjednoczonych prowincji można już było otwarcie deklarować oświecony ateizm, ale był on zjawiskiem bardzo rzadkim. W praktyce w XVIII wieku Republika Zjednoczonych Prowincji była jednym z najbardziej skonfesjonalizowanych państw w Europie, a sekularyzacja w pełnym tego słowa znaczeniu w Holandii rozpoczęła się dopiero w XIX wieku.
Fot.: dr Anna Tomaszewska, prof. Wiep van Bunge (góra po prawej), dr Hasse Hamalainen (dół po prawej)
Osiemnastowieczni holenderscy intelektualiści nie interesowali się prądami intelektualnymi, które zyskiwały popularność za granicą. W nikłym stopniu dostrzegano na przykład doniosłość „przewrotu kopernikańskiego” Kanta. Dzieła filozofa z Królewca były wykładane po łacinie i nie spotykały się z entuzjazmem tamtejszych adeptów filozofii. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII wieku pewną rolę w Holandii odgrywali wprawdzie uczniowie Wolffa, ale zajmowali się głównie problemem postępującej dezintegracji Republiki i nawet oni starali się nie podważać zasad przyjętej w Niderlandach wersji reformowanego chrześcijaństwa. W XVIII wieku niechętnie zajmowano się problemami teologicznymi – spory tego rodzaju stopniowo zaczęły kojarzyć się z niepotrzebnym politycznym awanturnictwem.
Popularnością we wspomnianym okresie cieszył się klasycyzm. Frans Hemsterhuis (1721–1790), jeden z ważniejszych ówczesnych myślicieli i wysoko postawiony haski urzędnik, nie interesował się współczesną mu filozofią, koncentrując się na klasycznie pojmowanej estetyce. Miłośnikiem Platona był także Philip Willem van Heusde (1778–1839), filozof i jedna z prominentnych postaci holenderskiego przebudzenia religijnego. Z kolei Tacyt stał się wówczas popularny wśród niderlandzkich poetów.
Prof. van Bunge podkreślił, że kultura holenderskich elit w XVIII wieku dojrzała do porzucenia chrześcijaństwa, ale stanowiło to raczej skutek długotrwałego wpływu wzorów czerpanych z antyku niż znajomości pism oświeceniowych filozofów. Tym samym teza o istotności filozofii Spinozy dla procesu sekularyzacji w przypadku Holandii nie znajduje potwierdzenia.
Opracował Zespół badawczy projektu „Między sekularyzacją a reformą”
Strona www wydarzenia > tutaj
Herr Professor!
“… no i Holandii już nie ma…”