Stephen R. Palmquist od wielu lat zajmuje się problematyką filozofii religii Kanta. Na początku swojego wystąpienia uczony podkreślił, że to nie rozum teoretyczny stanowi najwyższą instancję w filozofii królewieckiego myśliciela. Rozum teoretyczny pozwala wprawdzie uprawiać naukę, ale jest bezsilny wobec zagadnień, które są w życiu najważniejsze, to jest: Boga, wolności i nieśmiertelności. Te ostatnie problemy wprawdzie interesują rozum z samej jego natury, ale, pozostając na poziomie teoretycznym, logicznym, intelekt nie jest w stanie niczego w kwestii tych zagadnień ustalić. Może to uczynić dopiero rozum praktyczny, którego przedmiot stanowi moralność. Religia według Kanta stanowiłaby uzupełnienie tej ostatniej.
W 1784 roku w słynnym artykule Odpowiedź na pytanie: czym jest Oświecenie? filozof z Królewca twierdził, że choć żyjemy w czasach oświecenia, proces oświecenia jeszcze się nie zakończył. Stanowiąca jego cel powszechna dojrzałość, polegająca na zdolności posługiwania się własnym rozumem bez cudzego przewodnictwa, wymagałaby między innymi reformy istniejących instytucji religijnych, gdyż to one wespół z władzami państwowymi mogą utrzymywać jednostki w stanie niedojrzałości.
Prof. Palmquist zwrócił uwagę, że Kant wyrósł w środowisku pietystów, a wykształcenie, które odebrał w Królewcu, było jeszcze scholastyczne. Rygor otrzymanego wychowania miał sprawić, że filozof stał się podejrzliwy wobec zorganizowanej religii. Tradycyjna teologia kładła jego zdaniem zbyt wielki nacisk na jałowe spekulacje metafizyczne. Mimo to Kant według Palmquista nie był areligijny i nie sprowadzał religii do etyki. Jego poglądy w kwestii wiary wykazują wiele podobieństw do programu Religijnego Towarzystwa Przyjaciół (kwakrów).
Wspomniane zbieżności nie muszą być przypadkowe – wynikają z szerszych tendencji obecnych w XVII-wiecznej kulturze europejskiej. Uczony z Hong Kongu zaproponował, aby początki epoki Oświecenia datować na moment publikacji kartezjańskiej Rozprawy o metodzie (1637). Gdyby to przyjąć, to do wieku świateł należałaby także działalność George’a Foxa, założyciela kwakrów (1652).
Swoją duchowością kwakrzy wpisywali się w szeroki XVII-wieczny nurt eksperymentalny (doświadczeniowy). O ile w przyrodoznawstwie, np. u Francisa Bacona, doświadczenie było tożsame z eksperymentami naukowymi, u kwakrów było ono religijne. Członkowie Towarzystwa Przyjaciół wielokrotnie podkreślali znaczenie wewnętrznej ekspertyzy. Uważali, że należy być posłusznym nadnaturalnemu światłu, które miało umożliwiać wybór odpowiedniego sposobu życia. Nacisk kładli nie tyle na znajomość konkretnej doktryny, ile integralność postawy życiowej i na służbę wspólnocie, czyli na etykę. W pewnym sensie, jak podsumował prof. Palmquist, robili oni dla religii to, co XVII-wieczni myśliciele robili dla filozofii. Nasz gość podkreślił przy okazji, że uczniowie Foxa doskonale orientowali się w ówczesnych trendach intelektualnych i angażowali się w ówczesne dyskusje filozoficzne, znali pisma empirystów.
Jeśli spojrzeć na kwakrów przez pryzmat późniejszej filozofii Kanta, wyraźnie widać, że cele religii projektowanej przez filozofa z Królewca były zbieżne z praktyką i wiarą zwolenników Foxa. Kant, projektując swoją „religię racjonalną”, podobnie jak kwakrzy sprzeciwiał się religijnym strukturom hierarchicznym, a także kładł nacisk na spójność i szczerość przekonań. Kwakrzy zachęcali wiernych do przyjmowania tylko tych opinii, które wydawały się im prawdopodobne, u Kanta natomiast treścią religii były obowiązki moralne wobec siebie i innych ludzi. Ponadto, zdaniem prof. Palmquista, kantowska epistemologia nie wyklucza istnienia wewnętrznych doświadczeń zbliżonych do kwakierskiego wewnętrznego światła. Wbrew utartej opinii, Kant nie był wrogiem mistyki. Ostatnie badania nad quasi-mistycznymi tendencjami widocznymi w jego Krytykach wskazują, że pouczenia płynące z wewnętrznego światła mogłyby zostać zakwalifikowane jako oświeceniowe w kantowskim sensie.
Nie ma dowodów na to, by Kant czytał jakiekolwiek pisma Foxa lub jego zwolenników. Podobieństwo poglądów może wynikać z tych samych lektur, zwłaszcza pism brytyjskich empirystów. I Kant, i kwakrzy chcieli, aby religia pozostała ważna dla ich współczesnych. Pragnęli także, aby była systemem przekonań możliwym do przyjęcia przez każdego racjonalnie myślącego człowieka – stąd mogły się brać podobne recepty.
Opracowanie: Zespół badawczy projektu „Między sekularyzacją a reformą”
Patronat medialny:
„Filozofuj!”
-
- : Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego – Microsoft Teams
- 29 kwietnia 2021, 16:00–18:00
- Strona internetowa organizatorów
- Wydarzenie na Facebooku
