Tomasz Kubalica: #12. Jak konsumować wolność?

Dlaczego, skoro mam nieograniczoną obfitość wyboru, muszę go ograniczać? Gdzie jest moja wolność?

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 6 (48), s. 32–33. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Chyba każdemu z nas zdarza się czasami zjeść za dużo słodyczy lub jedzenia ulicznego. Jednak nasze ciało prędzej czy później upomina się o lepsze traktowanie i karze nas z powodu naszych konsumpcyjnych ekscesów. W krótkiej perspektywie może to być przejściowy ból brzucha, a w dłuższej – nadwaga, otyłość, cukrzyca lub inne choroby. Choć jako świadomi konsumenci wiemy, co jest dla nas zdrowe, to niejednokrotnie jednak nasza świadomość przegrywa z pokusą zjedzenia czegoś słodkiego, słonego lub chrupiącego. Nasuwa to pytanie, jak to jest, że skoro do niezdrowego jedzenia zachęcają nas nasze zmysły, to jednak pójście po linii najmniejszego oporu i pofolgowanie łakomstwu nie jest dobrym pomysłem w dłuższej perspektywie. Dlaczego, skoro mam nieograniczoną obfitość wyboru, muszę go ograniczać? Gdzie jest moja wolność?

Z filozoficzną odpowiedzią na powyższe pytanie o wolność próbuje sobie poradzić Immanuel Kant. Jego zdaniem zasadnicza trudność polega na tym, że nasze rozumienie wolności jest uwikłane w wewnętrzną antynomię przyczynowości (KCR A 444 B 472). Na przykład nasze ciało mówi: „zjedz jeszcze jednego batonika”, choć nasza świadomość zna wpływ takich tłustych i słodkich specjałów na zdrowie i samopoczucie. Doznajemy wewnętrznego rozbicia. Z jednej strony podlegamy prawom przyrody i kolorowe jedzonko kusi nasz apetyt. Z drugiej jednak strony chcemy mieć wpływ na siebie, na nasze ciało. Niełatwo z tym walczyć. Kant nie daje porad, co robić i jak żyć. Jednak pozwala od strony filozoficznej choć trochę zrozumieć, w co tak naprawdę jesteśmy uwikłani. Nie chodzi o wolność wbrew prawom przyrody, lecz o pokazanie, jak owa wolność jest w ogóle możliwa.

Wolność w swobodnym rozumieniu

Wolność może być różnie rozumiana, a wśród różnych jej rodzajów pojawia się tzw. wolność transcendentalna (od łac. transcendere – „przekraczać”), która oznacza „absolutną spontaniczność przyczyn, gdy idzie o rozpoczynanie z samego siebie szeregu zjawisk ciągnącego się według praw przyrodniczych” (KCR A 445 B 473). W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że wolność zakłada dodatkowy „transcendentalny” rodzaj przyczynowości, która występuje wśród innych przyczyn przyrodniczych i może pod pewnymi warunkami na nie wpływać. Jak to ujmuje Kant: „Wola jest rodzajem przyczynowości istot żyjących, o ile są rozumne, a wolność byłaby tą własnością owej przyczynowości, dzięki której może ona działać niezależnie od determinujących ją obcych przyczyn” (UMM 446). Wolność jest związana z racjonalnością. Osoba wolna może kierować własnym życiem za pomocą rozumu. Bezrozumność oznacza poddanie się wpływowi przyczyn zewnętrznych.

Tak rozumiana wolność zostaje zatem wstępnie określona negatywnie jako nieuleganie własnemu wrodzonemu łakomstwu:

Człowiek posiada bowiem władzę stanowienia o sobie samym przez siebie, niezależnie od przymusu popędów zmysłowych (KCR A 534 B 562).

Nie chodzi jednak o to, aby się zagłodzić. Tak rozumiana wolność jest warunkiem wolności pozytywnej, która oznacza w uproszczeniu zdolność do kierowania swoim postępowaniem według wskazań własnego rozumu. Kant nazywa to zdolnością rozumu do nadawania sobie praw (KPR 33). Wolność nie polega na braku zasad moralnych wobec siebie i innych, lecz na życiu według własnych zasad. Specjaliści określają taki stan mianem autonomii (gr. auto – „dotyczący siebie”, nómos – „prawo”) – wolności – czystego praktycznego rozumu. Podstawą moralności jest zatem autonomia woli, której przeciwieństwem jest heteronomia (gr. héteros – „inny”) samowoli, kiedy człowiek nie dba ani o siebie, ani o innych.

Pozytywna wolność negatywna

Rozróżnienie tych dwóch rodzajów wolności skłania do postawienia kolejnego pytania, która z nich jest najważniejsza. Wolność negatywna to wolność od wpływów zewnętrznych, a także – od wewnętrznych popędów i żądz, jak również – od zbiegów okoliczności. To możliwość, aby nie robić tego, co najbardziej oczywiste i emocjonalne, co często podpowiada nam „głos wewnętrzny”. Jest to wolność nieulegania pragnieniom, chociaż są one możliwe do zaspokojenia; wolność opanowanego umysłu. Wolność pozytywna to „wolność do”. Wolność do kupienia i natychmiastowego spożycia kilograma cukru. Wolność oddania się wszelkim możliwościom konsumpcji aż do zamknięcia ostatniego sklepu ze słodyczami. Forma wolności, do której jesteśmy aż zanadto przyzwyczajeniu i której brak odczuwamy natychmiast. Można powiedzieć, że w naszym świecie konsumpcji wolność pozytywna bierze górę, co mocno utrudnia nam nieuleganie potencjalnym zachciankom (wolność negatywna). W skrajnym przypadku taka dominacja oznacza nałóg i uzależnienie.

Dopiero gdy uwolnimy się od naszych popędów, możemy zacząć mówić o samostanowieniu. Wolność negatywna jest bowiem warunkiem wstępnym wolności pozytywnej. Jeśli nie określimy sami dla siebie, jakie są nasze granice, to nasza wolność przerodzi się w „dyktaturę” konsumpcji. Co jest właściwie takiego złego w konsumpcji? Dopóki jest bezrefleksyjna, jesteśmy na jej łasce. O ile pasuje do tego, czego i tak chcemy, jest w porządku, lecz gdy będzie sprzeczna z naszą wolą, to zaszkodzi nam lub innym. Dlatego trzeba powiedzieć, że istnieje pozytywna konsumpcja, która jest środkiem do tworzenia siebie i wolności. Wymaga ona jednak pewnego rodzaju oświecenia, czyli porzucenia niedojrzałości i ubezwłasnowolnienia przez reklamy. Do tego potrzeba jednak nie tylko rozumu, lecz również odwagi.

Warto doczytać

O. Höffe, Immanuel Kant, tłum. A.M. Kaniowski, Warszawa 2003.
I. Kant, Ugruntowanie metafizyki moralności (UMM), tłum. M. Żelazny, [w:] Dzieła zebrane, t. 3, Toruń 2012 (w cytatach i parafrazach odniesienia do paginacji bocznej wydania Pruskiej Akademii Nauk).
I. Kant, Krytyka czystego rozumu (KCR), tłum. M. Żelazny, [w:] Dzieła zebrane, t. 2, Toruń 2013 (w cytatach i parafrazach odniesienia do paginacji
bocznej wydania Pruskiej Akademii Nauk).
I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu (KPR), tłum. B. Bornstein, [w:] Dzieła zebrane, t. 3, Toruń 2012 (w cytatach i parafrazach odniesienia do paginacji bocznej wydania Pruskiej Akademii Nauk).

Tomasz Kubalica – pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Śląskiego. Zajmuje się przede wszystkim filozofią wartości. Ukończył studia filozoficzne i prawnicze. Poza pracą jest miłośnikiem tańca. Więcej informacji można znaleźć na stronie: www.kubalica.us.edu.pl.