Na czym polega projekt Filozofii dla Dzieci?
Autorzy wskazują na program Filozofia dla Dzieci (Philosophy for Children, P4C) Matthew Lipmana jako na główne opracowanie koncepcji i metodyki filozoficznych dyskusji z dziećmi. Metoda opiera się na dialogu w grupie, w której nauczyciel pełni rolę moderatora dyskusji. Celem aktywności jest pobudzenie ciekawości wśród dzieci oraz zachęcenie ich do samodzielnej refleksji nad problemami filozoficznymi.
Ruch P4C zapoczątkowany został w 1970 r. w New Jersey (USA), wraz z założeniem przez Lipmana Instytutu Rozwoju Filozofii Dla Dzieci (Institute for the Advancement of Philosophy for Children, IAPC). Badacz w trakcie swojej praktyki akademickiej zwrócił uwagę na braki w zakresie krytycznego myślenia wśród studentów. Stwierdził jednak, że w wieku studenckim jest już zbyt późno na nabycie tych umiejętności, zaproponował więc wprowadzenie filozofii do szkół podstawowych.
Swoje metody Lipman wzorował na metodyce Sokratesa, opierającej się na prowokowaniu filozoficznych rozmów, tzw. „wspólnych dociekań” oraz myśli Johna Deweya (którego zdaniem edukacja powinna być eksperymentalna i Lwa Wygotskiego (według którego rozwój krytycznego myślenia jest ściśle powiązany z uczestniczeniem w społecznych interakcjach).
Czy dzieci są zdolne do filozofowania?
Jak piszą autorzy, odkrycie że dzieci są zdolne do filozofowania, jest całkiem nowe. W psychologii rozwoju dziecka aż do XX w. panowało przekonanie, że niemowlęta to bierne istoty, które nie potrafią nadać znaczenia zewnętrznym informacjom zmysłowym oraz sygnałom dochodzącym z ich własnego ciała. Badania przeprowadzone w ciągu ostatnich 60 lat pokazały, że aktywność niemowląt jest dużo bardziej celowa i skoordynowana, niż wcześniej zakładano. Rozpowszechniło się pojęcie „kompletnego niemowlęcia”, jako tego które przychodzi na świat przygotowane do postrzegania go jako ustrukturyzowany i znaczący. W wieku przedszkolnym zaś dzieci prezentują już pewien zakres wyższych umiejętności poznawczych.
W ramach badań dotyczących teorii umysłu z udziałem niemowląt i młodszych dzieci, zaczęto wykorzystywać nową metodykę, opartą przede wszystkim na obserwowaniu zachowań dziecka, takich jak kierunek jego spojrzenia, wykonywane gesty, przerywanie i zmiany aktywności itd. Zaczęto w sposób szerszy definiować zdolności metapoznawcze, jako nie tylko zdolność do refleksji nad własnymi stanami poznawczymi, lecz również świadomość własnych stanów psychologicznych, w tym stanów afektywnych. Zwraca się uwagę na to, że okres przedszkolny jest kluczowym okresem dla umiejętności metapoznawczych, i że na tym etapie rozwoju istotną rolę w stymulowaniu tych umiejętności odgrywają dorośli, poprzez zadawanie pytań zachęcających dzieci do wymyślania alternatywnych rozwiązań problemów pojawiających się w codziennych interakcjach.
Znaczenie dialogu w rozwoju rozumienia emocji
Badania wskazują na znaczenie uczestnictwa dzieci w dialogach z rówieśnikami i dorosłymi dla rozwoju rozumienia emocji. Częste rozmowy z dzieckiem o emocjach wywierają korzystny wpływ na jego rozumienie tych stanów. Niektóre dzieci w ogóle nie używają słów związanych z emocjami, podczas gdy dzieci z którymi podejmowano rozmowy o emocjach, są w stanie zrobić ponad 25 takich odniesień.
Rozmowa zachęca dzieci do m.in. zastanawiania się, dlaczego ktoś inny może czuć się w określony sposób. Jest to zdaniem autorów interesujący punkt wyjścia do zastosowania idei P4C w celu wspierania kompetencji emocjonalnych. Omawiane przez nich badania wskazują na to, że dzieci, które używają większej liczby i terminów emocjonalnych i częściej angażują się w rozmowy o emocjach, lepiej rozumieją i regulują emocje.
Zastosowanie idei P4C w badaniach dotyczących rozumienia emocji
Jak piszą autorzy, w badaniach wprowadzających P4C do przedszkoli zaadaptowano metodę stosowaną wcześniej w klasach szkolnych, opartą na dialogu między dziećmi, który dotyczy kwestii filozoficznych.
Program School Matters In Lifeskills Education (SMILE) – badania F. Ponsa, P. L. Harrisa i P.-A. Doudin (2002):
Autorzy badali rozumienie prostych oraz złożonych składników emocji przez 9‑letnie dzieci ze szkoły brytyjskiej. W badaniu brało udział 36 dzieci podzielonych na dwie równoliczne grupy. Program ten był prowadzony przez nauczyciela codziennie przez pół godziny w ciągu trzech miesięcy (łącznie ok. 30 godzin). Nauczyciel uczestniczył w dwutygodniowym kursie przygotowawczym. Wyniki pokazały, że tylko dzieci, które brały udział w programie SMILE znacząco poprawiły swój ogólny poziom rozumienia emocji, osiągając poziom 11-latków. Program wykazał tendencję do zmniejszania się różnic indywidualnych, aczkolwiek spadek ten nie był istotny statystycznie.
Program Thinking Emotions – badania M. Giménez-Dasí, L. Quintanilli i M.-F. Daniel (2013):
Program był skierowany do 4- i 5‑letnich hiszpańskich dzieci. W badaniu brało udział 60 dzieci podzielonych na 4 grupy: 2 grupy eksperymentalne 4‑latków i 5‑latków oraz odpowiednio 2 grupy kontrolne. Program realizowało dwóch nauczycieli, co tydzień przez jedną godzinę. Całość trwała ok. 30 godzin sesji w ciągu jednego roku szkolnego. Nauczyciele uczestniczyli w 35-godzinnym szkoleniu przygotowawczym oraz byli nadzorowani dwa razy w tygodniu przez cały rok. W tym samym czasie rodzice byli zaangażowani w wykonywanie zadań w domu (np. codzienne rozmowy o emocjach z dziećmi). Jedynie w grupie 5‑latków uzyskano istotne różnice między grupą kontrolną a grupą eksperymentalną.
Program Thinking Emotions – badania M. Giménez-Dasí, L. Quintanilli, V. Ojedy i B. Lucas-Moliny (2017):
Badaczki ponownie sprawdziły wpływ programu Thinking Emotions na dzieci w wieku przedszkolnym. Tym razem były to 4- i 5‑letnie hiszpańskie dzieci romskie. W badaniu wzięło udział 43 dzieci. Nauczyciele przeszli 10-godzinne szkolenie przygotowawcze oraz byli nadzorowani co dwa tygodnie, a raz w miesiącu sesje były filmowane. Sesje trwały 1 godzinę i odbywały się raz w tygodniu, odbyło się ich w sumie 22. Badaczki stwierdziły, że program miał wyraźny, pozytywny wpływ na rozumienie emocji przez dzieci.
Program The Tales of Audrey-Anne – badania F. Ponsa, M. Giménez-Dasí, M.-F. Daniel, E. Auriac-Slusarczyk, N. Businaro i K. Viany (2019):
W tym badaniu uczestniczyło 112 5‑letnich dzieci (55 w grupie eksperymentalnej i 57 w grupie kontrolnej). Sesje były prowadzone w zwykłej sali lekcyjnej przez 30–45 minut tygodniowo. Interwencja trwała przez 8–9 miesięcy, łącznie 15 godzin. Sesje prowadzili stali nauczyciele dzieci, bez wcześniejszego przeszkolenia. Interwencja miała pozytywny wpływ na ogólny poziom rozumienia emocji.
Wnioski z badań empirycznych wykorzystujących Filozofię dla Dzieci
Jak zauważają autorzy artykułu, we wszystkich opisanych badaniach poziom rozumienia emocji w grupie eksperymentalnej znacząco się zwiększył. W badaniu Ponsa, Harrisa i Doudina większość dzieci 9‑letnich w grupie eksperymentalnej (83%) poprawiła swoje rozumienie emocji zbliżając się do poziomu 10–11-latków. Podobne wyniki można zaobserwować w badaniu Ponsa, Giménez-Dasí, Daniel, Auriac-Slusarczyk, Businaro i Viany (2019), gdzie 5‑letnie dzieci z grupy eksperymentalnej osiągnęły poziom porównywalny z 7‑latkami. W badaniu Giménez-Dasí, Quintanilli i Daniel (2013) 5‑letnie dzieci z grupy eksperymentalnej poprawiły swój wynik po interwencji w 8 z 9 komponentów rozumienia emocji. Największa poprawę widać w rozumieniu udawanych emocji, ambiwalencji emocjonalnej i rozumieniu wpływu przekonań na emocje. Warto podkreślić, że są to komponenty rozumienia emocji, które dzieci zazwyczaj są w stanie zrozumieć dopiero w wieku 7, 9, a nawet 11 lat. Natomiast w badaniu Giménez-Dasí, Quintanilli, Ojedy i Lucas-Moliny (2017) udało się polepszyć wynik we wszystkich komponentach rozuienia emocji. Badanie Ponsa, Giménez-Dasí, Daniel, Auriac-Slusarczyk, Businaro i Viany (2019) wskazało, że interwencja miała znaczący wpływ na rozumienie emocji przez dzieci bez względu na płeć i kraj pochodzenia (Francja i Kanada).
Dodatkowo wyniki badań, które przeprowadzili Pons, Harris i Doudin (2002), Giménez-Dasí, Quintanilla i Daniel (2013) oraz Pons, Giménez-Dasí, Daniel, Auriac-Slusarczyk, Businaro i Viana (2019) wskazują, że programy interwencyjne nie miały wpływu na zakres różnic indywidualnych u dzieci. Jedynie w badaniu Ponsa, Harrisa i Doudina (2002) różnice indywidualne wykazały tendencję do zmniejszania się, ale spadek ten nie był istotny statystycznie. Należy przy tym zaznaczyć, że w badanych grupach 4‑latków nie zaobserwowano poprawy w rozumieniu emocji po interwencji. Na podstawie powyższych wyników można stwierdzić, że interwencje oparte na P4C okazały się skuteczne w rozwijaniu rozumienia emocji u dzieci począwszy od 5 roku życia. Pozytywne wyniki odnotowano we wszystkich komponentach rozumienia emocji niezależnie od programu interwencji, co oznacza, że interwencje wpłynęły na poprawę rozumienia emocji w całej ich złożoności.
Opracował: Karol Cichoń
Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie
Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.
Ps. “Po co ci te emocje” song…