Wojciech Załuski: Nie legalizujmy eutanazji

Zwolennicy legalizacji eutanazji, tj. dokonywanego przez lekarza i motywowanego współczuciem zabójstwa cierpiącej osoby na jej żądanie, na poparcie swojego stanowiska przywołują zwykle dwa argumenty: po pierwsze, że eutanazja jest wyrazem szacunku dla autonomii cierpiącej osoby – pomaga jej uczynić to, czego rzeczywiście pragnie, a po drugie, że jest wyrazem humanitaryzmu – kładąc kres cierpieniom pacjenta, przyczynia się w perspektywie indywidualnej do zwiększenia jego dobrostanu, a w ogólniejszej – do realizacji postulatu minimalizacji cierpienia w świecie.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2019 nr 5 (29), s. 23–24. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Argumenty te mają uzasadniać legalizację eutanazji niejako „po obu stronach” – pacjenta i lekarza: pacjent ma prawo zwrócić się do lekarza z żądaniem eutanazji, a lekarz ma prawo (albo nawet obowiązek) jej dokonać. Mogą się one wydawać na pierwszy rzut oka przekonujące. Czy są jednak takie w istocie?

Wątpliwa autonomia

Rozważmy dokładniej pierwszy argument. Zakłada on, iż cierpiący pacjent potrafi podjąć w pełni autonomiczną decyzję, tj. posiada odpowiednią wiedzę na temat swojego stanu zdrowia – czyli wie, że choroba powodująca jego cierpienie jest nie tylko nieuleczalna i śmiertelna, ale chwila jego śmierci jest nieodległa; jest ponadto w stanie racjonalnie rozważyć wszystkie racje przemawiające „za” i „przeciw” decyzji o eutanazji i – dodatkowo – nikt nie wywiera na niego presji, aby podjął taką decyzję.

Pierwsze dwa założenia będą jednak spełnione rzadko, jeśli w ogóle kiedykolwiek. Pacjent nie może wiedzieć na pewno, ile miesięcy czy lat może przeżyć ze swoją chorobą, ponieważ nie wie tego nawet sam lekarz; liczba błędnych prognoz medycznych dotyczących przeżycia pacjentów, np. z chorobą nowotworową, jest tak duża, że byłoby naiwnością wierzyć, że medycyna na obecnym etapie jej rozwoju w ogóle uzasadnia formułowanie tego rodzaju przepowiedni. Jej słabość przejawia się zresztą już w kontekście samych rozpoznań choroby (np. Ryszard Fenigsen w swojej pracy Przysięga Hipokratesa twierdzi, że co najmniej 20%, a prawdopodobnie ok. 40% rozpoznań jest błędnych). Krótko rzecz ujmując, większość cierpiących, którzy podejmują decyzję o eutanazji, nie może wiedzieć, jaka jest oczekiwana długość ich życia, a w wielu przypadkach nie wie także, jaki jest prawdziwy stan ich zdrowia.

Co do drugiego założenia – o zdolności do podejmowania racjonalnej decyzji – już sam opis warunków eutanazji (pacjent przeżywa cierpienia fizyczne o ogromnej intensywności) każe wątpić, czy osoba znajdująca się w takim stanie jest zdolna podjąć racjonalną decyzję. Wątpliwość ta okaże się tym bardziej uzasadniona, gdy zważy się, iż pacjent cierpiący fizycznie przeżywa często także cierpienie psychiczne, np. tkwi w depresji.

Jeśli chodzi o założenie trzecie, nie można bagatelizować ryzyka związanego z tym, że samo istnienie opcji eutanazji może wywierać mniej lub bardziej silną presję na cierpiącym pacjencie, aby zwrócił się do lekarza z prośbą o jej dokonanie, nawet gdy tak naprawdę jej nie pragnie: może mieć bowiem poczucie winy, że stanowi obciążenie, czy to dla rodziny, czy dla systemu opieki zdrowotnej, utrudniając lekarzom zajęcie się „lepiej rokującymi” pacjentami. Presja ta może zresztą przybrać postać mniej abstrakcyjną: lekarz, zwłaszcza silnie wierzący w racjonalność eutanazji, czy członkowie rodziny, zniecierpliwieni czy psychicznie wyczerpani opieką nad chorym, w mniej lub bardziej bezpośredni sposób (gestem, tonem głosu, a także argumentacją) mogą zasugerować pacjentowi, że żądanie eutanazji będzie najlepszym rozwiązaniem.

I jeszcze jedna ważna rzecz: czy przy legalizacji eutanazji lekarz będzie miał uprawnienia do jej wykonania na żądanie pacjenta czy też może obowiązek? Jeśliby przyjąć, że to drugie, mielibyśmy do czynienia z możliwą kolizją autonomii pacjenta i lekarza (a także pole dla rozważań o ewentualnej klauzuli sumienia w tym kontekście).

Nadgorliwy humanitaryzm

Także argument z humanitaryzmu okazuje się przy bliższej analizie nieprzekonujący. Jego podstawową słabością jest to, że nie uwzględnia możliwości uśmierzania bólu cierpiącego pacjenta, jakimi dysponuje współczesna medycyna paliatywna. Oczywiście, będą występować pojedyncze przypadki, w których medycyna okaże się bezradna, są one jednak, jak można sądzić, rzadkie. A i w tych przypadkach można ulżyć pacjentowi, wprowadzając go za pomocą środków farmakologicznych w stan sedacji (obniżenia aktywności układu nerwowego, któremu może towarzyszyć wyłączenie świadomości). Czynność ta może przyśpieszyć śmierć pacjenta, jeśli jednak intencją lekarza dokonującego tej czynności (i jej bezpośrednim skutkiem) jest uśmierzenie bólu pacjenta, a przyspieszona śmierć stanowi wyłącznie skutek uboczny i niezamierzony (choć przewidywany), to jest ona dozwolona (przynajmniej zgodnie z tzw. zasadą podwójnego skutku, dopuszczającą skutek zły, jakim w tym przypadku jest śmierć pacjenta, jeśli był on „drugi”, tj. niezamierzony i niestanowiący środka do realizacji skutku „pierwszego”’, dobrego, jakim w tym przypadku jest uśmierzenie bólu pacjenta).

Przeciwnicy eutanazji często podnoszą także zarzut, że względy humanitarne mogą skłaniać lekarzy do dokonywania eutanazji wbrew woli pacjenta rzekomo dla jego dobra (ulżenia jego cierpieniu, wyzwolenia go z jego beznadziejnej kondycji), czyli do tzw. eutanazji niedobrowolnej, będącej „kryptanazją” (ukrytą eutanazją). Zarzut ten jest oparty na tzw. argumencie z równi pochyłej (zgodnie z którym jeśli uznaje się za dopuszczalną pewną czynność A, to doprowadzi to z dużym prawdopodobieństwem do uznania dopuszczalności jej bardziej radykalnego wariantu A+). Jest to argument sam w sobie kontrowersyjny. Dane empiryczne na temat jego zasadności w kontekście eutanazji są także niejednoznaczne. Traktuję go więc jako marginalny w mojej argumentacji przeciw legalizacji eutanazji.

Troska o zaufanie między lekarzem i pacjentem

Argumentacja ta miała do tej pory charakter negatywny – stanowiła odparcie dwóch najczęściej podnoszonych i najsilniejszych argumentów za legalizacją eutanazji. Na zakończenie chciałbym jednak przedstawić moim zdaniem najbardziej przekonujący argument pozytywny przeciw legalizacji eutanazji, wskazujący na jej niepożądane skutki dla etosu lekarza.

Być może w pojedynczych przypadkach eutanazja jest uzasadniona: decyzja pacjenta jest autonomiczna, a jego cierpienie jest niewyobrażalne i nie daje się uśmierzyć. Rozważając jednak kwestię legalizacji eutanazji, mówimy nie o konkretnych przypadkach, lecz o zbiorze pewnych sytuacji stypizowanych w przepisie prawnym. W tym zbiorze wbrew temu, co twierdzą zwolennicy legalizacji, przypadki ewidentnie uzasadnionej eutanazji będą, jak argumentowałem, nieliczne i ich obecność nie zrównoważy najważniejszego negatywnego skutku związanego z legalizacją, jakim jest podważenie tradycyjnego („Hipokratejskiego”) etosu lekarza jako osoby mającej troszczyć się wyłącznie o zdrowie i życie pacjenta. Legalizacja eutanazji zrodziłaby pękniecie w tym etosie (lekarz miałby także prawo doprowadzić do śmierci pacjenta), a w rezultacie mogłaby spowodować erozję zaufania między pacjentem i lekarzem. Jeśli bowiem powstanie wśród lekarzy klimat przyzwolenia na eutanazję, w tym zwłaszcza na eutanazję niedobrowolną, motywowaną opacznie pojmowanym humanitaryzmem, to wśród pacjentów, a także ich rodzin, będzie rodzić się podejrzenie, czy lekarz rzeczywiście robi wszystko, co możliwe, aby uratować życie pacjenta. Nie jest to snucie czarnej, nierealnej wizji: Ryszard Fenigsen w przywoływanej już pracy Przysięga Hipokratesa w poruszający sposób, opierając się na swoim bogatym doświadczeniu klinicznym w szpitalach holenderskich, pokazał, że jest to wizja jak najbardziej realna. Być może, gdyby przypadki ewidentnie uzasadnionej eutanazji były częste, zrównoważyłyby lub nawet przeważyłyby ten skutek. Ponieważ są one jednak – jak próbowałem wykazać – rzadkie, argumentacja przeciw legalizacji eutanazji okazuje się dość jednoznaczna: nie musimy ważyć argumentów „za” legalizacją eutanazji i „przeciw”, ponieważ argumenty „za” uzasadniają eutanazję tylko w nielicznych przypadkach.

Polskie – „konserwatywne” – rozwiązanie prawne (art. 150 Kodeksu karnego), przewidujące penalizację eutanazji (jako tzw. zabójstwa eutanatycznego), ale traktujące ją jako tzw. zabójstwo uprzywilejowane (tzn. karane łagodniej z uwagi na szczególne okoliczności, w tym przypadku współczucie wobec cierpiącej osoby) należy więc uznać za racjonalne i wyważone.

Wojciech Załuski – prof. dr hab., pracownik Katedry Filozofii i Etyki Prawniczej na Wydziale Prawa i Administracji UJ, autor kilkunastu książek, w tym Przeciw rozpaczy. O tragicznej wizji świata i sposobach jej przezwyciężenia (Copernicus Center Press, Kraków 2015), Etyczne aspekty doświadczenia czasu (Wydawnictwo UJ, 2017) oraz wielu artykułów z zakresu filozofii prawa i etyki. Hobby: sport, muzyka.