Zbigniew Wróblewski: Inne umysły [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2018 nr 6 (24), s. 51. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Gdy szukamy innych umysłów poza granicami gatunku homo sapiens, rozglądamy się przede wszystkim za naszymi biologicznymi krewniakami, zbudowanymi na podobnym planie układu nerwowego (duże mózgi). Szympansy, psy, ptaki mają tyle biologicznych cech wspólnych, że ich umysły, zwłaszcza w perspektywie ewolucyjnej, wydają się w pewnym stopniu podobne.

Filozof Peter Godfrey-Smith w swojej ostatniej książce Inne umysły przedstawił radykalnie inne systemy poznawcze, które narodziły się w głębiach oceanu i należą do ośmiornic i ich krewnych z gromady głowonogów. Jak zauważa: „Prawdopodobnie nigdy nie będziemy bliżej spotkania z inteligentnym obcym”, którego zdolności mentalne generowane są przez inny projekt układu nerwowego. W historii życia dwa razy ewolucja eksperymentowała z umysłem: wyjątkowe duże mózgi u głowonogów, wpływające na skomplikowane zachowania, oraz mózgi u kręgowców (w tym oczywiście ssaków, a szczególnie nasze, ludzkie). I były to eksperymenty niezależne od siebie, a ich wyniki radykalnie różne.

Głównymi bohaterami książki są zatem ośmiornice, błyskotliwie scharakteryzowane na podstawie własnych badań autora i bogatej literatury naukowej, które stają się przewodnikami w dyskusjach fundamentalnych problemów z obszaru filozofii umysłu i biologii. Krótki rejestr omawianych problemów zawiera między innymi zagadnienia miejsca świadomości w świecie fizycznym, genezy subiektywności, ewolucji zmysłów, ciał i zachowań, percepcji, genezy języka i śmierci. Ośmiornice nie zajmują jednak całej powierzchni książki: stanowią raczej wygodne (i piękne) tło do prezentacji spójnej i wielowątkowej koncepcji ewolucji umysłu. Jak odnotowuje autor, chodziło mu o szerokie i głębokie potraktowanie tematu umysłu i jego ewolucji, gdzie „szerokość” oznacza uwzględnienie wielu gatunków zwierząt, a „głębokość” – daleką wędrówkę w czasie po ścieżkach ewolucyjnych życia i umysłu. Projekt ten w wielu miejscach jest oryginalny, wyodrębnia zasadnicze punkty orientacyjne w badaniach naukowych, wprowadza na filozoficzny plan nowe hipotezy naukowe oraz proponuje interesujące modele w badaniach naukowo-filozoficznych. Jednocześnie wszystko to jest umieszczone w bogato ujętym kontekście historycznym. Przykładowo: rozróżnienie dwóch aspektów działania układu nerwowego, tj. czuciowo-ruchowego oraz czynnościowo-sprawczego, interpretacja umysłu ośmiornicy w kategoriach poznania ucieleśnionego i „odcieleśnionego” (nie wiadomo, gdzie zaczyna i kończy się mózg ośmiornicy), hipoteza genezy subiektywnego doświadczenia (od „białego szumu” do świadomości), hipoteza wyjaśniająca, dlaczego ośmiornice wytwarzają piękne i kolorowe wzory na swoim ciele, choć są daltonistami, koncepcja emisji wewnętrznej (mowy wewnętrznej) i jej związek ze świadomą myślą.

Wędrówka po historii ewolucji umysłu i próba zaglądnięcia do umysłów „obcych inteligencji”, aby lepiej zrozumieć nasz własny umysł i jego historię, przedstawione na kartach tej książki są fascynujące, przynajmniej w takim stopniu, jak nurkowanie w kolorowym świecie australijskich raf koralowych. Porównanie nieprzypadkowe. Autor wiele informacji (także wspaniałych zdjęć) zamieszczonych w książce zaczerpnął z głębin oceanów, w których nurkował, aby badać życie ośmiornic. Owocem tych fascynacji badawczych było napisanie bardzo dobrej książki filozoficznej według prostych wskazówek metodologicznych: „Dobra filozofia jest oportunistyczna: używa każdej informacji i każdego narzędzia, które mogą być przydatne” oraz „Uprawianie filozofii polega głównie na tym, by złożyć coś w całość – spróbować dopasować do siebie kawałki wielkiej układanki tak, żeby miały jakiś sens”. Krótko mówiąc: ta książka ma sens.
Zbigniew Wróblewski

Peter Godfrey-Smith, Inne umysły. Ośmiornice i prapoczątki świadomości, tłum. Mikołaj Adamiec-Siemiątkowski, Kraków: Copernicus Center Press, 2018, 280 s.

Zbigniew Wróblewski – profesor filozofii, kierownik Katedry Filozofii Przyrody na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim JPII. Zajmuje się filozofią przyrody i etyką środowiskową. Właściciel psa.