Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2020 nr 4 (34), s. 50. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Najkrótsze streszczenie tego prawie 600-stronicowego dzieła zamieszczone na jego początku może brzmieć następująco: „O tym, jak gatunek ludzki w krótkim czasie zmienił się ze zwykłego dużego ssaka – w zdobywcę świata; i o tym, jak uzyskał zdolność do tego, by cały ten postęp z dnia na dzień obrócić wniwecz” (s. 6). Zapowiedź brzmi intrygująco, a sama historia jest opowiedziana błyskotliwie, zaskakująco, z dużym znawstwem różnych obszarów wiedzy przyrodniczej i humanistycznej, wykraczającej znacznie poza wiedzę podręcznikową, w wielu miejscach podana z „pierwszej ręki” oraz z ujawnianiem tajników „kuchni” naukowej. Spisał ją Jared Diamond, amerykański biolog, badacz ewolucyjnej fizjologii przewodów pokarmowych i procesów ekologiczno-ewolucyjnych, decydujących o rozmieszczeniu gatunków ptaków Nowej Gwinei, oraz wykładowca geografii i historii środowiska na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. Błyskotliwą karierę naukową fizjologa i ekologa ptaków najpierw dzielił z pasją uczenia się języków obcych (obecnie zna ich 12), zgłębianiem tajników garncarstwa peruwiańskiego oraz muzyki barokowej, by od 1985 roku poświęcić się głównie popularyzacji nauki. Po latach tak pisze o tym przełomie życiowym: „Więcej mogę zrobić dla świata, łącząc i wyjaśniając dane zaczerpnięte z geografii, historii, nauk przyrodniczych, językoznawstwa i muzyki, niż dokonując nowych odkryć na temat pęcherzyka żółciowego i życia nowogwinejskich ptaków” (s. 548). Trzeci szympans jest efektem tego przełomu: oryginalną syntezą zagadnień antropologicznych – historii człowieka i jego środowiska przyrodniczego, cywilizacyjnego oraz perspektyw korygowania destrukcyjnych procesów ekologicznych. Prorocki rys tej pracy jest wyraźny: zrozumieć historię człowieka, żeby wyciągnąć wnioski na przyszłość.
Historia ta jest przedstawiona w pięciu częściach: (1) ewolucyjne narodziny człowieka; (2) biologiczna wyjątkowość człowieka; (3) wyjątkowość człowieczeństwa bazująca na cechach kulturowych; (4) geografia historyczna; (5) postępujący proces ekologicznego samobójstwa człowieka. Ten bilans kulturowy, społeczny, ekologiczny i biologiczny człowieka może zaskoczyć dobrze wyedukowanego w naukach przyrodniczych, społecznych i humanistycznych czytelnika. W każdej z części tej historii otrzymujemy garść rzetelnych informacji naukowych, podanych w znakomitej formie literackiej, oraz zapoznajemy się z oryginalnymi hipotezami wyjaśniającymi referowane fakty. Lekcje na temat wyjątkowości człowieka są tyleż fascynujące, co i przygnębiające.
Ostatnia część wyraźnie pokazuje, jak udało się nam uruchomić efekt kuli śnieżnej, nad którym trudno zapanować. Choć jest wiele pesymistycznych przesłanek do prognozowania końca tej historii, Diamond pisze w Epilogu o budzących się realistycznych nadziejach na powstrzymanie katastrofy wbrew cynicznej postawie rezygnacji: „Żadnej nauczki, wszystko poszło w niepamięć”, bowiem „jesteśmy rzeczywiście wyjątkowi pośród zwierząt dzięki naszej zdolności do uczenia się na podstawie doświadczeń innych osobników naszego gatunku, żyjących w odległych miejscach albo w odległej przeszłości” (s. 538). Na szczęście nie wszystko idzie w niepamięć.
Zbigniew Wróblewski
Jared Diamond, Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem, przeł. i wstęp J. Weiner, Copernicus Center Press, Kraków 2019, ss. 576.
Interesują Cię recenzje innych książek filozoficznych? Zajrzyj do naszego działu Omówienia i recenzje.
1. Bóg — człowiek — dusza.
2. “Wolna sobota” /W. Siemion; komedia polska, 1977/
3. Darwinizm jest prawdziwy. Niestety.