Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2021 nr 2 (38), s. 50. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Naturalizacja umysłu, rozwijana pod hasłem „biologii umysłu”, nie jest oryginalnym pomysłem w naukach o poznaniu. Truizmem jest stwierdzenie, że stanowi on dominujący paradygmat wyjaśniania umysłu, który w autorskich sformułowaniach może się różnić jedynie proporcjami składników, np. typem danych wejściowych (psychologiczne, neuronalne, behawioralne), modelami organizującymi badania empiryczne i wyobraźnią naukowców lub metodami badawczymi. Eric Kandel, austriacko-amerykański neurobiolog, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny (2000), zaproponował oryginalny pomysł na nową syntezę danych z zakresu psychologii poznawczej, genetyki i neuronauk, wyjaśniającą umysł w perspektywie porównawczej. Pomysł jest prosty: zobaczmy, jak funkcjonuje zaburzony mózg, aby identyfikując wadliwe mechanizmy mózgowe, lepiej zrozumieć, jak funkcjonują typowy mózg i jego umysł. Prezentacja „nowej biologii” umysłu (jak nazywa swe badania) dokonana jest według przejrzystego schematu: wybrana funkcja umysłu oraz jej zaburzenia, historia i stan badań danego zaburzenia, modele zwierzęce chorób psychicznych oraz perspektywy postępu badań. Wyjaśnienie mechanizmu choroby na poziomie neurologicznym, molekularnym, genetycznym, środowiskowym otwierać ma nam okno na badania typowego umysłu. Przytoczone przykłady z historii badań psychiatrycznych pokazują, jak dużo światła wpada przez takie okno, rozświetlając tajemnice umysłu.
W perspektywie zaburzonego umysłu możemy zobaczyć także w nowym świetle nasze uniwersalne własności takie jak kreatywność (dobra wiadomość dla Czytelników – wszyscy mamy takie zdolności), tożsamość płciowa, podejmowanie decyzji lub mechanizmy uzależnienia. Każda z tych funkcji jest wielorako uwarunkowana biologicznie i znajomość tych mechanizmów pozwala na lepsze zrozumienie działania człowieka.
Idąc tropami „nowej biologii”, Kandel mierzy się także z najtrudniejszym pytaniem dotyczącym umysłu: co to jest świadomy umysł, jaki jest mechanizm powstawania świadomości? W lakonicznej odpowiedzi wskazuje tylko, które badania naukowe zmierzają w kierunku odkrycia tajemnicy: biologiczna interpretacja modelu globalnej przestrzeni roboczej (B. Baars); metody obrazowania świadomości w mózgu polegające na kontrastowaniu przetwarzania nieświadomego ze świadomym (S. Dehaene) oraz biologiczna interpretacja psychoanalizy. Podsumowuje krytycznie swój autorski zestaw hipotez nt. świadomości następująco: „Świadomość pozostaje tajemnicą. […] Określenie natury świadomości – w skrócie: w jaki sposób pozyskujemy świadomość siebie z nieświadomej aktywności w mózgu – należy do największych naukowych wyzwań XXI wieku, więc odpowiedzi nie przyjdą szybko ani łatwo” (s. 308). Kierunek badań, w którym pokłada jednak nadzieję, jest wyraźnie widoczny: jest nim „biologia świadomości”, a więc zaprezentowany w książce projekt „nowej biologii” umysłu.
Czytając Zaburzony umysł, można dojść do przekonania, że pogłębiona refleksja nad naturą człowieka ujmowana w perspektywie biologicznej może prowadzić także do pogłębionego humanizmu: wiedza o mechanizmach biologicznych natury człowieka łączy się organicznie z nowymi sposobami zaradzenia jego bolączkom egzystencjalnym, nie tylko tym diagnozowanym w gabinecie psychiatrycznym, ale także i tym, które pojawiają się po otwarciu oczu i obudzeniu umysłu ze snu.
Zbigniew Wróblewski
Eric R. Kandel, Zaburzony umysł. Co nietypowe mózgi mówią o nas samych, przeł. D. Rossowski, Copernicus Center Press, Kraków 2020, 344 ss.
Zbigniew Wróblewski – profesor filozofii, kierownik Katedry Filozofii Przyrody na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim JPII. Zajmuje się filozofią przyrody i etyką środowiskową. Właściciel psa.
Skomentuj