Ryszard Zajączkowski: Pierwszy Kongres Filozofii Polskiej

W pałacu w Orli koło Koźmina Wielkopolskiego 24–25 września 2020 roku odbył się Pierwszy Kongres Filozofii Polskiej. Miał on formę hybrydową. Część uczestników, w tym przewodniczący sekcji, była na miejscu, a część brała udział zdalnie.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2020 nr 6 (36), s. 56–57. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Filozofia w Polsce uprawiana jest od ponad 800 lat. Jednym z jej pierwszych, wybitnych przedstawicieli był Witelo (ok. 1225–1280), który zasłynął w Europie m.in. ze swych dzieł na temat optyki oraz rozwinął tzw. metafizykę światła. Jak zaznaczył Wiktor Wąsik w swojej Historii filozofii polskiej, w naszej filozofii dosyć szybko zaznaczyła się odrębność, pewne cechy charakterystyczne dla polskiej myśli filozoficznej. Przejawiają się one szczególnie w dziełach naszych filozofów politycznych, a także w XIX-wiecznej próbie stworzenia filozofii narodowej.

Myślenie o wartościach

To wielkie i szacowne dziedzictwo doczekało się spotkania swoich badaczy. Piękny pałac w Orli niedaleko Koźmina Wielkopolskiego był od 24 do 26 września 2020 roku miejscem obrad Pierwszego Kongresu Filozofii Polskiej. Jego inicjatorem i przewodniczącym Rady Programowej był prof. Włodzimierz Julian Korab-Karpowicz. Stacjonarnie i zdalnie w obradach uczestniczyło sześćdziesięciu pięciu filozofów z Polski i zagranicy, którzy wysłuchali wystąpień plenarnych oraz wybranych wykładów z dziesięciu sekcji (w tym anglojęzycznej i rosyjskojęzycznej). Zakres podejmowanych zagadnień był bardzo szeroki. Najwięcej referatów wygłoszono w sekcjach Historii filozofii polskiej oraz Antropologii filozoficznej i etyki. Obrady otworzył profesor Korab-Karpowicz mową inauguracyjną Idea filozofii polskiej. Autor zwrócił uwagę, że jedną z głównych cech filozofii polskiej jest myślenie o wartościach. Dlatego w pismach polskich myślicieli społeczno-politycznych na ogół nie doszło do rozdzielenia polityki i etyki. Prym wiodła tradycja klasyczna podkreślająca wagę cnót w życiu publicznym. Zdaniem prof. Korab-Karpowicza utwierdzenie wartości i ich uzasadnienie na głębszym poziomie ontologii i epistemologii umożliwia przekroczenie kryzysu w filozofii współczesnej. Perspektywy na dalszy rozwój filozofii stwarza też, według profesora, twórcza rola języka oraz ewolucyjny charakter rozwoju ludzkości.

Trzy kręgi zagadnień

Warto odnotować trzy główne kręgi zagadnień, które wykrystalizowały się podczas obrad. Pierwszy obejmuje tematykę dotyczącą znanych polskich myślicieli. Ciekawe referaty na ten temat wygłosił min. prof. Jacek Bartyzel, prof. William Auden, prof. Romuald Piekarski, ks. prof. Wojciech Grygiel, prof. Jerzy Kojkoł, dr hab. Dorota Sepczyńska i dr Maciej Smolak. Wystąpienia dotyczyły spuścizny takich filozofów jak E. Abramowski, J. Bańka, S. Brzozowski, A. Cieszkowski, J. Gołuchowski, J. Hoene-Wroński, M. Heller, K. Irzykowski, J.K. Kochanowski, K.L. Koniński, M.P. Massonius, B. Miciński, S. Morawski, A. Nowicki, S. Petrycy z Pilzna, W. Lutosławski, T. Kotarbiński, H. Skolimowski, J. Tischner, I. i T. Pawłowscy, A.T. Tymieniecka, C. Wodziński, M. Zdziechowski. Uwaga prelegentów koncentrowała się głównie na polskiej filozofii XIX i XX wieku. W XIX wieku polscy myśliciele podejmowali próby stworzenia filozofii narodowej, a zarazem chcieli włączyć polską myśl filozoficzną w nurt filozofii powszechnej – spekulatywnej i romantycznej. Z kolei w wieku XX mamy bardzo dużo twórczych dokonań (dotyczy to zwłaszcza okresu II Rzeczpospolitej). W wystąpieniach wspominano tu najczęściej F. Konecznego, R. Ingardena i S.I. Witkiewicza. Wydaje się, że ich spuścizna jest bardzo charakterystyczna dla myśli polskiej ostatniego stulecia i oryginalna na tle dorobku myślowego na świecie.

Inny krąg zagadnień to polska reprezentacja XX-wiecznej filozofii analitycznej, czyli Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, którą założył Kazimierz Twardowski. Jej badaniom filozoficznym przyświecał postulat jasności myślenia i mowy. Stała się znana za granicą głównie dzięki swojemu dorobkowi w zakresie logiki, choć przysłużyła się prawie wszystkim dyscyplinom filozoficznym. Nie można też zapominać o ścisłych kontaktach, w jakich pozostawał ze szkołą Roman Ingarden. Obecność fenomenologii na gruncie Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, jej geneza i znaczenie oczekują na pogłębione studium. Wojna spowodowała emigrację wielu członków szkoły, przez co jej idee zostały włączone w tradycje filozoficzne innych krajów. Uczeni związani z tym środowiskiem, którzy przeżyli i pozostali w Polsce, odegrali kluczową rolę w kształtowaniu się polskiej kultury intelektualnej także po wojnie. To znaczenie i oryginalność polskiej filozofii analitycznej podkreślili w swych referatach m.in. prof. Anna Brożek i prof. Ryszard Kleszcz.

Trzeci, często powracający, wątek to odniesienia filozofii polskiej do filozofii zachodnioeuropejskiej, rosyjskiej i amerykańskiej. Na tym tle Polacy jawią się jako inspiratorzy poszukiwań badawczych, jak też ci, którzy twórczo rozwijali dorobek zagranicznych poprzedników, zwłaszcza Niemców (I. Kanta, G.W. Hegla, Schellinga, F. Brentano, E. Husserla, M. Heideggera) czy Włochów (V. Titonego, G. Leopardiego). Kongres pokazał, że myśl polska budzi żywe zainteresowanie nie tylko w Rosji, Stanach Zjednoczonych i na Ukrainie, ale nawet w tak egzotycznych krajach jak Indie czy Iran. Zwłaszcza na obszarze afrykańskim i tych terenach Azji, gdzie rodzi się obecnie filozofia, jest z pewnością wiele do zrobienia dla upowszechniania polskiego dziedzictwa filozoficznego. Kongres dowiódł, że znajduje się ona tam swoich fascynatów, którzy czytają, badają, przekładają i popularyzują dzieła polskich autorów.

Filozofia życia

Bardziej syntetyczny charakter miały referaty prof. Bogdana Szlachty o dwóch wymiarach polskiej filozofii politycznej i prof. Jana Krasickiego o problemie zła w filozofii polskiej. W związku z tym ostatnim tematem, który był również przedstawiony przez prof. Adama Sawickiego, wywiązała się żywa dyskusja. W wypowiedzi podsumowującej Kongres prof. Korab-Karpowicz zaznaczył: „Filozofia polska jest w swej najgłębszej istocie filozofią życia. Zło blokuje i niszczy życie. Jednakże wielka siła życia w nas, wynikająca z naszych dziejów oraz pragnienie dobra bezwzględnego, jako urzeczywistnienie prawdy najwyższej, powodują, że zło nie może nas nigdy do końca zaaresztować… Nasz Orzeł jest jak ten feniks, który wynurza się z popiołów, a wśród tych popiołów zawsze odnajdziemy diament”.

Następny Kongres Filozofii Polskiej będzie organizowany za dwa lata. Jego kontynuacją mają być ogólnodostępne seminaria organizowane w formie zdalnej dwa razy w semestrze na Uniwersytecie Opolskim. Organizatorzy proszą o propozycje tematów seminariów i zgłoszenia referatów. Warto już dziś zastanowić się, jak można przyczynić się do rozwoju naszej filozofii i jak zwiększyć jej wpływ na badaczy spoza Polski.

Ryszard Zajączkowski – filozof i literaturoznawca, dr hab. nauk humanistycznych, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; jest autorem pięciu monografii i wielu artykułów naukowych; jest redaktorem serii książkowej Literacki Wymiar Kultury, publicystą oraz tłumaczem ponad stu książek.