Natasza Szutta: Syzyf a sens życia

Jednym z najbardziej znanych mitów greckich jest mit o Syzyfie. Syzyfowa praca stanowi synonim działania pozbawionego sensu. Ale gdyby w historii Syzyfa zmodyfikować jedną zmienną, mogłoby się okazać, że życie tego mitologicznego bohatera jest pełne sensu.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 3 (45), s. 34–35. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Mit o Syzyfie

Niesforny założyciel i król Koryntu – Syzyf – początkowo cieszył się przyjaźnią bogów greckich. Często ucztował z nimi na Olimpie. Zgubiło go zwykłe gadulstwo. Dopóki rozpowiadał jakieś nieistotne wieści, bogowie się tym nie zajmowali, gdy jednak zdradził sekret samego Zeusa, ten bardzo się rozgniewał i skazał go na śmierć. Wysłał do niego bożka śmierci Tanatosa. Przebiegły Syzyf uwięził wysłannika, czego konsekwencją było to, że ludzie przestali umierać. Rozzłoszczony Zeus posłał po Tanatosa Aresa. Zanim uwolniony Tanatos rozprawił się z Syzyfem, ten wymógł na swojej żonie, by za wszelką cenę nie chowała jego zwłok. W ten sposób po śmierci jego dusza mogła jeszcze krążyć po ziemi, szukając pomocy. Syzyf skarżył się bogom na swoją żonę, pomstując na jej rzekomą niewdzięczność. Chciał wrócić do żywych, by ją ukarać za niepochowanie jego ciała. Gdy jeden z bogów, Pluton, okazał mu litość, Syzyf zbiegł i przez lata ukrywał się przed bogami.

Zemsta bogów za nieposłuszeństwo była bardzo dotkliwa. Syzyfowi wprawdzie darowano życie, ale nie było to życie, którego pragnął. Odtąd codziennie toczył na górę ciężki głaz, a gdy tylko dochodził do wierzchołka góry, głaz wyślizgiwał się z jego rąk i spadał na sam dół. To zadanie nigdy nie miało mieć końca. Życie Syzyfa stało się symbolem codziennej żmudnej pracy bez szans na wykonanie zadania, symbolem bezsensownego losu.

Eksperyment myślowy

Jedna z metod wspomagających zrozumienie jakiegoś etycznego problemu wykorzystuje eksperymenty myślowe, polegające na wyobrażeniu sobie jakiejś sytuacji, która uwyraźnia istotną z punktu widzenia moralności prawdę. Sytuacja eksperymentalna celowo jest uproszczona – odarta z różnych złożonych niuansów, które charakteryzują sytuacje zachodzące w realnym życiu. To przemyślany zabieg, bo eksperyment myślowy ma pomóc nam skupić się na określonym aspekcie rzeczywistości. Wielowymiarowość rzeczywistych sytuacji sprawia, że ich moralna ocena staje się niezwykle skomplikowana i czasem prowadzi do pochopnego wniosku, że refleksja moralna jest bezowocna. Prosta sytuacja eksperymentu myślowego pozwoli nam na manipulowanie określoną zmienną, by ułatwić wgląd w istotę etycznego problemu. Trzeba tu jednak wyraźnie zaznaczyć, że eksperyment myślowy niczego nie rozstrzyga, nie podaje jednej odpowiedzi na pytanie. Raczej ukazuje którąś stronę medalu, wydobywa ważny aspekt problemu, stanowi bardzo dobry punkt wyjścia do rozpoczęcia pogłębionej debaty.

Poeksperymentujmy z sytuacją egzystencjalną Syzyfa. Być może modyfikacja jednej zmiennej sprawi, że jego życie nie będzie się nam jawiło jako bezsensowne.

Subiektywność vs obiektywność sensu życia

Wielu filozofów o sensie życia myśli w kategoriach spełnienia. Ludzie, którzy mają poczucie spełnienia, zwykle nie zastanawiają się nad tym, czy ich życie ma sens. Warto jednak zastanowić się, czy ich poczucie sensu życia można utożsamić z samym sensem życia. Inaczej mówiąc, czy o sensie życia należy mówić z perspektywy subiektywnej czy obiektywnej, czy obu naraz. Bezsens Syzyfowego losu łączy obie perspektywy. Choć Syzyf bardzo pragnął zachować swoje życie, to z pewnością nie w takiej postaci, jaką zgotowali mu bogowie. Z zewnętrznej perspektywy życie Syzyfa także oceniamy jako bezsensowne – trudno odnajdywać sens w jego codziennym trudzie, który jest z góry skazany na porażkę.

Richard Tylor w swojej książce pt. Good and Evil (2000) proponuje w sytuacji egzystencjalnej Syzyfa zmodyfikować zaledwie jedną zmienną, co – jego zdaniem – całkiem odmieniłoby jego los. Wyobraźmy sobie, że bogowie litują się nad dolą biednego Syzyfa i wstrzykują do jego żył substancję, która sprawia, że wtaczanie kamienia staje się jego pasją. Odtąd Syzyf uwielbia swój trud i oddaje się swojej pracy z upodobaniem. Praca Syzyfa staje się powodem jego życiowego spełnienia. Tylor uważa, że ta modyfikacja sytuacji egzystencjalnej Syzyfa wszystko zmienia. Trudno dalej traktować jego życie jako symbol bezsensu. Czy faktycznie tak jest? Czy totalna zmiana, jaka dokonuje się w subiektywnych odczuciach Syzyfa, zmienia także kompleksową ocenę jego sytuacji egzystencjalnej?

Susan Wolf w książce pt. Sens życia i jego znaczenie zwraca uwagę na konieczność ujmowania sensu ludzkiego życia w perspektywie zarówno subiektywnej, jak i obiektywnej. Samo uczynienie z jakiejś aktywności swojej życiowej pasji nie ma wpływu na jej obiektywną ocenę. Trud Syzyfa, choć nie jest już dla niego nudny i żmudny, dalej pozostaje daremny. Jego bezsensowność nie uległa zmianie przez to, że zaczął być odbierany przez Syzyfa jako przyjemność. Nawet jeżeli Syzyf subiektywnie odczuwałby spełnienie w codziennym zmaganiu się z wtaczaniem pod górę głazu, nie nadaje to jego pracy sensu, skoro nic obiektywnie dobrego z niej nie wynika.

Zachęcam do rozmyślań nad tym, co czyni nasze życie sensownym. Czy jedynie poczucie osobistego spełnienia czyni naszą egzystencję sensowną, czy to, co nas spełnia, musi także zawierać jakieś inne, niezależne od naszego poczucia, warunki bycia czymś wartościowym. Mit o Syzyfie jest doskonałym punktem wyjścia do takich rozważań.

Warto doczytać

J. Parandowski, Mitologia, Londyn 1992.
A. Szutta, Eksperyment myślowy jako narzędzie filozofa, „Filozofuj!” 2015, nr 1, s. 40–42.
R. Tylor, Good and Evil, New York 1977.
S. Wolf, Sens życia i jego znaczenie, tłum. D. Misztal, Łódź 2018.

Natasza Szutta – dr hab. filozofii, prof. UG. Pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w etyce, metaetyce i psychologii moralności. Pasje: literatura, muzyka, góry i nade wszystko swoje dzieci.